Wie het nieuws dagelijks volgt krijgt het gevoel in een stroomversnelling te zijn beland. Van de ene op de andere dag volgen ontwikkelingen elkaar in razendsnel temp op. Oekraïne. Rusland. De VS. De EU. Het Midden-Oosten. We bevinden ons momenteel midden in misschien wel de grootste geopolitieke omwenteling sinds de Tweede Wereldoorlog. En het is lastig om die ontwikkeling goed te doorgronden, laat staan er een goede reactie op te geven.

Toch zien we dat er hier Europa politici over het gehele politieke spectrum op dit moment wel opstaan en leiderschap tonen. Europa beleeft een nieuw momentum. De Franse president Emmanuel Macron ontpopt zich momenteel als de nieuwe leider van Europa, die bereid is om ons continent te verdedigen met nucleaire wapens. Duitsland is weer aan het ontwaken, met een historische beslissing om zich in de schulden te steken om de economie aan te jagen en zich opnieuw te bewapenen. De Britten bevinden zich op dit moment plotseling weer in het hart van de Europese politiek, en de Polen herclaimen hun belangrijke rol als een rijzende grootmacht in centraal-Europa. Europa ontwaakt en doet wat nodig is om straks op eigen benen te kunnen staan.

Dit alles is natuurlijk een reactie op het presidentschap van Donald Trump, zijn ronduit vijandige houding tegenover Oekraïne en Europese bondgenoten en zijn vriendschappelijke ouvertures richting Rusland en Poetin. Dat betekent simpelweg dat Europa er de komende jaren alleen voorstaat in de wereld en dat de Europese democratieën zichzelf weer moeten leren beschermen. Europa moet opstaan, en haar rol als grootmacht in de wereldpolitiek weer claimen.

Een dergelijke omwenteling vraagt niet alleen om leiderschap van politici en herbewapening, maar ook om een omslag in ons denken. Er is behoefte aan een idee dat ons verenigt. Een ideaal dat de Europese naties weer bijeen brengt. Het is tijd om weer te pleiten voor het streven naar een pan-Europese identiteit.

Hannah Arendt waarschuwde ervoor, dat er ingegeven door anti-Amerikaans sentiment een nieuw pan-Europees nationalisme kon ontstaan

Pan-Europeanisme is niet nieuw. Het bestond in het verleden al in de vorm van pan-Europees nationalisme, een stroming van rechts en extreemrechts gedachtegoed en partijen in de twintigste eeuw, en het pro-Europeanisme, dat ten grondslag ligt aan de Europese Unie. Die laatste ideologie is vooral gebaseerd op liberale waarden zoals gedeelde rechten en vrijheden, democratie en de rechtstaat. Pan-Europeanisme daarentegen wordt ook gevoed door conservatieve waarden. Het idee dat er zoiets bestaat als een Europese beschaving bijvoorbeeld, en dat Europese naties een gezamenlijke geschiedenis hebben, en culturele waarden die ze delen.

In het verleden gingen conservatieve en neo-fascistische partijen met dit idee aan de haal, waaronder aanhangers van de Franse oud-president Charles de Gaulle, maar ook meer duistere types die flirtten met het fascisme en streefden naar een geheel wit en christelijk Europa. Historisch gezien is het pan-Europeanisme dus geenszins onomstreden.

Toch zijn er ook goede redenen om het begrip nu weer te herwaarderen. Radicaal- en extreemrechts hebben al lang geleden het pan-Europeanisme losgelaten en hebben vervolgens Euroscepsis als kernideaal geadopteerd. Nu de transatlantische banden, die zo lang de geopolitiek hebben gedomineerd, worden doorgeknipt, heeft Europa een nieuw idee nodig om zich te verenigen. Dat kan een pan-Europees ideaal zijn, dat niet alleen door liberale en progressieve waarden wordt gedragen maar ook door conservatieve. Een idee van wat Europa uniek maakt in deze wereld: onze geschiedenis, onze democratieën, onze culturen en waarden. Een ideaal waarin Europeanen kunnen geloven en dat ons in deze tijden bijeen brengt en geloof biedt in een gezamenlijke Europese toekomst.

De filosofe Hannah Arendt waarschuwde er in de jaren vijftig voor, dat er een nieuw pan-Europees nationalisme kon ontstaan dat ingegeven en gevoed werd door anti-Amerikaans sentiment. Vandaag de dag is dat zover. Trump en de anti-Europese houding van de VS geven de noodzaak in om het pan-Europeanisme opnieuw af te stoffen en in een nieuw, inclusief en democratische jasje te stoppen. Een Europa voor alle Europeanen, los van de VS. Het was Charles de Gaulle die ooit wees op de grote verschillen in Amerikaanse en Europese belangen. Vandaag de dag zijn die meer dan ooit duidelijk geworden. Tijd dat Europa hierop acteert, opnieuw opstaat, en dat we een gezamenlijk idee gaan voorstaan wat ons als Europeanen hierin kan verenigen.