6.3 C
Amsterdam

De moslim en het Joodse meisje

Lees meer

De Duitse journalist Ronen Steinke schreef enkele jaren geleden het aangrijpende verhaal Der Muslim und die Jüdin: die Geschichte einer Rettung in Berlin. Centraal in dit boek staat de geschiedenis van de Egyptische arts Mohammed Helmy (1901-1982), die in Berlijn het leven redde van het Joodse meisje Anna Boros (1925-1986). Ze overleefde de Holocaust door zich voor te doen als Helmy’s islamitische nichtje Nadja. Ze droeg een hoofddoek en was zijn assistente in de dokterspraktijk. Agenten van de Gestapo, die de praktijk soms bezochten, hadden helemaal niets in de gaten.

Steinkes indrukwekkende boek is nu ook in het Nederlands uitgebracht door uitgeverij Querido: De moslim en het joodse meisje. Het verhaal van een redding. De Kanttekening sprak met Steinke over zijn boek en de actuele betekenis van dit bijzondere verhaal voor moslims, Joden en de Europese samenleving in het algemeen.

Het is natuurlijk een heel bijzonder onderwerp, een moslim uit Egypte die in Berlijn woont en het leven van een Joods meisje redt. Wat was eigenlijk de aanleiding voor u om dit boek te schrijven?

‘In 2015 werd aan Mohammed Helmy postuum de Yad Vashem-onderscheiding uitgereikt – de Rechtvaardige onder de Volkeren. Helmy was niet de eerste moslim maar wel de eerste Arabier die deze onderscheiding kreeg. Dit nieuws was zo bijzonder dat het niet alleen Israëlische kranten haalde, maar ook in Arabische en westerse media werd verteld. Voor mij, als inwoner van Berlijn, was het extra interessant. Over de rol van moslims in de Tweede Wereldoorlog wist ik bijna niets. Het bleek dat Berlijn vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw een kleine maar bloeiende Arabische, islamitische gemeenschap kende. En dat veel van deze moslims liberaal waren en sympathiek stonden tegenover de Joden.’

Hoe kwam het eigenlijk dat Berlijn toen al een islamitische gemeenschap had? Na de Eerste Wereldoorlog had Duitsland toch al zijn koloniën verloren?

‘Berlijn was voor jonge moslims uit rijke families een mooie plek om te gaan studeren. Londen en Parijs vielen af, omdat Groot-Brittannië en Frankrijk het Midden-Oosten hadden gekoloniseerd. Het was een pre dat Duitsland geen koloniën had. Bovendien kende Berlijn in die tijd een tolerant klimaat en bood de stad mensen mogelijkheden.’

De situatie van vandaag is heel anders, zo lijkt het. Heeft uw boek als doel om tegenstellingen tussen moslims en Joden te overbruggen en meer onderling begrip te kweken?

‘Dat is inderdaad waar ik naar streef. Mijn boek wil drie bruggen bouwen. Allereerst is het boek geschreven voor moslims in Europa, voor wie de Holocaust een ver-van-mijn-bed-show is. Het verhaal van Helmy en Anna bewijst juist dat het ook over moslims gaat. Helmy is een islamitische held met wie mensen zich kunnen identificeren. Hij heeft, hoewel hij zichzelf hiermee in gevaar bracht, een Joods meisje bij hem laten onderduiken. Daarnaast is het boek voor Joodse mensen in Europa bedoeld. Veel Joden zijn bang voor moslims en voor migranten, die allemaal antisemieten zouden zijn. In bepaalde wijken van grote steden durven Joden niet met een keppeltje over straat. Natuurlijk beweer ik niet dat ik deze angst kan wegnemen, maar het verhaal van Helmy en Anna bewijst dat moslims niet per definitie antisemitisch zijn. In de periode 1920-1945 beschouwden moslims en Joden zich als geestelijke broeders. Mijn boek wijst op een andere kant. Dat het ook anders kan, dat er hoop is. Ten slotte heb ik mijn boek geschreven voor de Europese samenleving, die nu worstelt met het vluchtelingenvraagstuk. Er bestaan veel vooroordelen over vluchtelingen, vooral over islamitische vluchtelingen. Mijn boek wil zulke vooroordelen aanvechten, laten zien dat stereotypes niet kloppen.’

Een beetje een moeilijke vraag, maar is het verhaal van Helmy en Anna, hoe mooi ook, geen uitzondering? Niet weinig moslims steunden tijdens Tweede Wereldoorlog de nazi’s, denk aan Mohammad Amin al-Hoesseini, de beruchte grootmoefti van Jeruzalem.  

‘Er waren inderdaad ook moslims die Adolf Hitler en de nazi’s steunden. Hoesseini is van deze moslims het meest beruchte voorbeeld. Daarnaast heb je de moslims die Hitlers boek Mein Kampf in het Arabisch hebben vertaald en de moslims die voor de SS hebben gevochten. Niettemin is dit niet het hele verhaal. Er waren ook veel moslims die niets van de nazi’s moesten hebben. Sommigen protesteerden hardop tegen de nationaalsocialisten, anderen – zoals de hoofdpersoon van mijn boek – verzetten zich in het geheim tegen hun beleid. Helmy voelde zich gesteund door een groot deel van de islamitische gemeenschap in Berlijn, die progressief was en het goed met de Joden kon vinden. De Israëlische premier Benjamin Netanyahu beweerde dat Hoesseini het ware brein achter de Holocaust was. Hiermee probeerde hij de Arabieren tot mededaders van de Holocaust te bombarderen. Dat is niet goed. Hoesseini was natuurlijk heel erg fout, maar ook zonder hem zou de Holocaust hebben plaatsgevonden. Netanyahu maakt hem veel te groot en probeert de geschiedenis voor zijn eigen ideologische karretje te spannen. Ik probeer dit soort verhalen te counteren. Niet alles is zwart-wit, er zijn ook veel grijstinten.

Hoe ontsnapte Anna eigenlijk aan de nazi’s?

‘Ana verkleedde zich als Helmy’s nichtje Nadja. Ze droeg een hoofddoek, want ze moest zogenaamd voor een moslimmeisje doorgaan, en hielp Helmy in de dokterspraktijk. De Gestapo liet zich om te tuin leiden en ook Hoesseini, die naar Berlijn was gevlucht en een eregast van de nazi’s was. Om Anna’s schijnidentiteit als moslima meer gewicht te geven sloot ze een papieren huwelijk met een musicus, die Aziz Helmy Hammad heette. Uiteindelijk, in 1945, was de Gestapo Anna op het spoor. Om de nazi’s te slim af te zijn beweerde Helmy dat Anna hem jarenlang voor de gek had gehouden, maar dat ze haar bedrog niet langer vol kon houden en was gevlucht. Ze had hem een afscheidsbrief geschreven, die hij aan de Gestapo liet lezen. De nazi’s trapten in Helmy’s geniale verhaal en Anna overleefde de oorlog.

Wat gebeurde er met Helmy en Anna na de Tweede Wereldoorlog? Bleven ze contact houden?

Hun verhouding bleef na de oorlog heel hartelijk. Ze bleven elkaar brieven schrijven. Anna emigreerde na de Tweede Wereldoorlog naar New York, waar ze tot haar dood bleef wonen. Nadat ze bevallen was van haar dochter, reisde ze met haar naar Berlijn, om haar kindje aan Helmy voor te stellen. Aan hem had ze immers haar leven te danken. Helaas bleven de goede contacten beperkt tot Anna en Helmy zelf. Toen Anna en Helmy overleden, was er geen contact meer. Mede hierom, en natuurlijk vanwege de politieke spanningen met de staat Israël, weigerden de nazaten van Helmy aanvankelijk de Yad Vashem-onderscheiding in ontvangst te nemen. Deze onderscheiding zou een zionistische onderscheiding zijn, een propagandamiddel van de staat Israël. Helmy zou Anna bovendien hebben gered omdat ze een medemens was, niet omdat ze Joods was.’

U sprak eerder in ons gesprek over het bouwen van bruggen en het overbruggen van tegenstellingen. Heel nobel natuurlijk en misschien helpt uw boek ons daarbij ook, maar bent u niet te optimistisch? Wat zijn eigenlijk uw verwachtingen voor de toekomst? Zullen moslims en Joden ooit weer vriendschappelijke contacten onderhouden, net als in het vooroorlogse Berlijn?

‘Over de nabije toekomst ben ik inderdaad niet optimistisch. Al deze tegenstellingen en vooroordelen zullen voorlopig helaas blijven bestaan. Maar we kunnen niet voorspellen hoe de wereld er over pakweg vijftig of honderd jaar uit zal zien. Misschien dat de verhoudingen tussen moslims en Joden dan veel beter zullen zijn, te vergelijken met die van het Berlijn van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Mijn boek laat in ieder geval zien dat dat de kloof niet het gevolg is van religie of cultuur, die onveranderlijk zouden zijn. De islam is niet intrinsiek antisemitisch of homofoob, dat zijn slechts sommige manifestaties van nu. We moeten ons hier niet op blindstaren. Het kan ook anders.’

Naar aanleiding van: Ronen Steinke, ‘De moslim en het joodse meisje. Het verhaal van een redding’. (Uitgeverij Querido, Amsterdam, Antwerpen, 2019). Vertaald uit het Duits door Goverdien Hauth-Grubben. ISBN: 9789021415468. 205 pagina’s. Prijs: 18,99 euro.

Nu u hier toch bent...

Goede journalistiek kost geld. Leden en donaties maken onze gebalanceerde berichtgeving over biculturaliteit, zingeving en vrijheid mogelijk. Steun ons daarom als u ons werk belangrijk vindt.

Vertel mij meer!
- Advertentie -