Nederlandse begraafplaatsen spelen steeds meer in op culturele en individuele verschillen in manieren van begraven en cremeren. Dit doen zij bijvoorbeeld door Chinese of islamitische manieren van begraven te faciliteren. Is Nederland daarmee een vrij, geëmancipeerd en tolerant land? Of zit er misschien meer achter? Groeien we met onze culturen van afscheid nemen van onze geliefden meer naar elkaar toe en wat is daarin wenselijk?

De Kanttekening vroeg het aan Christoph Jedan (links), hoogleraar Ethiek en Godsdienstwijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Groningen en Eric Venbrux (rechts), antropoloog en hoogleraar Vergelijkende Godsdienstwetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Beide wetenschappers starten een groot onderzoeksproject, waarbij ze kijken naar de integratie, inclusie en uitsluiting van minderheden in de uitvaartculturen van Noord-Europa.

‘Er zijn mensen die een verjaardagspartij rondom het graf vieren’

Eric Venbrux, u bent gespecialiseerd in hoe mensen met de dood omgaan en wat de rol van religie daarin is. Neemt de rol van religie bij begrafenisplechtigheden af?

Eric Venbrux (EV): ‘Slechts tien procent van de Nederlanders gaat wekelijks naar de kerk of de moskee. Wat doen dan die anderen? Zijn die niet meer of op een andere manier religieus? Als antropoloog kijk je van onderaf naar mensen en hun ervaring: niet door de lens van kerken of de theorie, maar door wat mensen werkelijk doen. Religiositeit draait om ideeën en praktijken die uitdrukken dat met de dood niet alles gedaan is. In landen als Duitsland en Zwitserland zijn gemeenschapsgraven erg belangrijk: ‘Dan heb ik tenminste gezelschap na de dood’, zo is het idee daarachter. Er zijn mensen die een verjaardagspartij rondom het graf vieren of de jaren van de dode doortellen. Het is niet alleen een herinnering, zoals dat in de protestantse optiek vaak zo is, maar het is vaak ook naar de toekomst gericht. Het sociale leven van de doden blijft belangrijk.’

De westerse samenleving wordt natuurlijk ook steeds diverser. Hoe uit zich dit in de uitvaartpraktijken in Nederland?

EV: ‘In Venlo hebben we onderzoek gedaan naar de islamificatie van deze stad. Venlo is ten slotte de stad van Geert Wilders. Daar zijn geen aparte moskeeverenigingen, zoals die er wel zijn in Rotterdam of Amsterdam, maar wel groepen vluchtelingen die slechter georganiseerd zijn. Hoe gaan mensen zonder verdere religieuze organisatie – zoals Somaliërs, Irakezen, Afghanen – om met de islamitische dogma’s zoals die zijn voorgeschreven, zoals bijvoorbeeld lijkwassing? Hoe warm het water moet zijn en of het geparfumeerd moet zijn, dat zijn dingen die mensen dan zelf moeten beslissen.

Ook is er in 1991 het een en ander veranderd op het gebied van wetgeving rondom uitvaart, bijvoorbeeld dat je niet meer in een kist hoeft te worden begraven. Er is een enorme diverse praktijk van begraven en cremeren. Zo heb ik bij eerder onderzoek in Nederland een soort van Nirvana aangetroffen voor Hindoes. Hierbij is een namaak-Ganges is gecreëerd met stromend water waarin de as verstrooid wordt. De wetgeving in 1991 is ook veranderd naar aanleiding van een vraag van boeddhisten in Nijmegen die as wilden verstrooien en verdelen. In crematoria zie je nu ook dat mensen meegaan naar de oven. Dat heeft er mee te maken dat mensen van Hindoestaanse afkomst de oven willen ontsteken. Zo hebben andere culturen ook invloed gehad op de funeraire cultuur in Nederland.’

Christoph Jedan (CJ): ‘Ik was gisteren toevallig nog op een islamitische begraafplaats. Je ziet rituele veranderingen. Als je kijkt naar islamitische ideeën over kunst en afbeeldingen, dan is het niet vanzelfsprekend dat je foto’s van mensen hebt. Vaak is er een beeldverbod in die cultuur. Heel veel mensen plaatsen geen steen. Maar er komen steeds meer stenen en er zijn veel afbeeldingen, bijvoorbeeld een enorme foto van de dode. Dan zie je dus een verandering ontstaan. Bij Chinese graven zie je ook die verandering. Westers geschreven namen komen meer voor. Je ziet plotseling foto’s en ‘Hier rust …’-achtige teksten.’

Terwijl de begrafenisbranche meer inclusief wil zijn, zie je dus bij verschillende culturen meer westerse invloeden?

EV: ‘Dat is iets waar we nog onderzoek naar moeten doen. Het hele punt is dat wat rondom de dood gebeurt ontzettend veel zegt over het leven. De belangrijkste waarden die mensen in het leven hebben komen juist rondom de dood tot uitdrukking. Je krijgt in een notendop wat er werkelijk toe doet voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan loyaliteit. Toen toenmalig staatssecretaris Ahmed Aboutaleb onder druk werd gezet door Geert Wilders, die kritiek had op fenomeen van dubbele nationaliteiten, antwoordde de PvdA-politicus dat hij in Nederland begraven wilde worden. Daarbij: de focus ligt vaak op moslims als ‘de ander’, terwijl er ook heel veel christenen uit Noord-Afrika, het Midden-Oosten en andere delen van de wereld naar hier komen. In Maastricht zie je bijvoorbeeld een toename van Armeense kruizen.’

Komen voor deze groepen enkel specifieke begraafplaatsen? Of komt er ook steeds meer diversiteit binnen begraafplaatsen?

CJ: ‘Je ziet een aantal high profile begraafplaatsen of projecten waar begraafplaatsen voor specifieke groepen ontstaan. Ik wil kijken naar de laag van diversiteit die tot nu toe niet goed in kaart gebracht is. In Leeuwarden was er wel een islamitisch deel op een begraafplaats, maar was niets gedaan voor de Chinezen. Er waren maar tien Chinese graven op die begraafplaats. Hoe zit het dan met de andere Chinezen? Gaan die dan naar andere delen van het land, waar delen van begraafplaatsen voor Chinezen zijn ingericht? Vroeger werden mensen ook wel in het thuisland begraven, maar dat is behoorlijk duur geworden.’

‘De algemene begraafplaats is steeds minder levensvatbaar geworden’

EV: ‘Wat betreft dat laatste punt: ook daar vinden veranderingen plaats. Jonge stellen zijn, bijvoorbeeld als ze een kind verliezen, eerder geneigd om hier te begraven. Dan gaat het om het kunnen bezoeken van het graf en om waar zij zich thuis voelen. We leven in een tijd met een enorme focus op de natie, terwijl veel minderheidsgroepen juist ook buiten landsgrenzen netwerken hebben, die we willen onderzoeken. Ook zijn er nog andere minderheidsgroepen dan etnische. In Berlijn heb je een begraafplaats voor lesbiennes. Voetbalsupporters is een ander voorbeeld.’

Kunnen we daarmee spreken van het einde van de algemene begraafplaats, en het begin van segregatie en individualisme?

CJ: ‘Die algemene niet- of minder gesegregeerde begraafplaats is dan tweehonderd jaar oud geworden. De algemene begraafplaats was een afspiegeling van de gemeenschap, algemeen toegankelijk voor iedereen die daar woont. Van de twintigste op de eenentwintigste eeuw begon dit om te slaan. Tegelijkertijd heb je de ontwikkeling dat ritualisering steeds individualistischer wordt. Er wordt op persoonlijke voorkeuren ingespeeld. Dat zie je gedeeltelijk ontstaan bij begraafplaatsen die vrije velden hebben, waar je bijvoorbeeld de ligging van je graf kunt bepalen, waar regels teruggedrongen worden. De vraag is nu, gezien de ontwikkeling van meer nadruk op nationaliteit en identiteit: wat is de verbinding tussen die twee? Nederlanders plakken graag een stempel op: wij zijn zo open, we zijn zo divers. Tegelijkertijd zie je steeds meer mensen behoudend zijn en op Wilders en Baudet stemmen. Hoe komt het dan dat diversiteitsvoorzieningen ontstaan? Mijn stelling zou zijn dat dat veel met geld te maken heeft.’

De diversiteit in begraafplaatsen is dus een gevolg van de ‘economie van de uitvaart’?

CJ: ‘De gewone algemene begraafplaats verliest aan financiële middelen. In het neoliberale klimaat waarin de gemeente zegt dat je kostendekkend moet opereren, zie je die begraafplaatskosten voor graven voor tien of twintig jaar omhoog schieten. De algemene begraafplaats is steeds minder levensvatbaar geworden. Dus de financiële verleiding is groot om een uitbreiding te doen voor een specifieke groep.’

Welk begrafenismodel is de beste uiting van integratie? Het diverse model aan geïndividualiseerde begraafplaatsen of toch de ouderwetse algemene begraafplaats?

CJ: ‘In ons project speelt de vraag: hoe ritualiseer je de geïndividualiseerde begraafplaats? Een optie is dat de individualisering en het ingaan op religieuze gewoonten van een groep de beste manier van integratie is. Maar je zou ook kunnen zeggen: juist zo’n algemene gestandaardiseerde begraafplaats signaleert een ultiem ‘zijn aangekomen’ in de maatschappij. De culturele ervaring die mensen in de maatschappij opdoen maakt dat zij ook visueel in de dood meer bij hun nieuwe thuisland willen horen. Wij moeten onszelf afvragen wat we doen met ons project als we gemeenten gaan voorlichten. Moeten bepaalde minderheden aan hun trekken komen of is dat juist niet eerlijk ten opzichte van anderen, bijvoorbeeld nog kleinere minderheden? Tegelijkertijd moet je je afvragen en goed nadenken: is dat wel wat die mensen willen? En moeten de schaarse middelen precies daar naartoe, of conserveer je niet te kunstmatig met een naïef inzoomen op diversiteit en multiculturalisme?’

‘Let op symbolische grenzen, let op marginalisering van groepen. Je kunt iemand naar de rand duwen’

EV: ‘Een advies kan ook zijn: let op symbolische grenzen, let op marginalisering van groepen. Je kunt iemand naar de rand duwen. Wat je in het verleden al zag: de notabelen lagen in het midden. Je hebt allerlei manieren om mensen in te sluiten of mensen uit te sluiten. Je hebt bijvoorbeeld steeds meer gemengde groepen: Marokkaans-Surinaams, Nederlands-whatever. Je ziet heel veel mensen met een dubbele of meervoudige identiteit. Laat je die er dan buiten omdat ze geen pure etnische of religieuze identiteit hebben? Een deel van de bevolking in Nederland is illegaal. Ik snap niet hoe mensen illegaal kunnen zijn, maar goed: in Nederland is dat zo. Als die mensen overlijden, dan krijgen ze een anoniem graf. Daar vindt eigenlijk uitsluiting plaats: illegaal in Nederland verblijvende vluchtelingen worden dus uitgesloten van de begrafeniscultuur. Het idee van exclusiviteit van lidmaatschap, van een religie of anderzijds leidt tot insluiting, maar ook tot uitsluiting.’