‘Helaas bestaat het fenomeen van etnisch profileren ook in Nederland. We hopen dat mensen zich daarvan bewust worden en dat de impact van etnisch profileren hen wakker schudt.’

Wat doet etnisch profileren met de mensen die het overkomt? Die vraag wordt beantwoord in Verdacht, de KRO-NCRV-documentaire van Nan Rosens in samenwerking met platform Controle Alt Delete. Verdacht wordt op de Internationale Dag van de Mensenrechten (10 december) om 21.05 uur uitgezonden op NPO2. De Kanttekening sprak regisseur Nan Rosens en Jair Schalkwijk van Controle Alt Delete.

Wanneer besloten jullie dat het tijd was voor een documentaire over de impact van etnisch profileren?
Rosens: ‘Daags na de aanhouding van rapper Typhoon in 2016 was Remy Bonjasky te gast bij Pauw. Remy, een rijzige ex-kickbokser, leek voor het eerst te vertellen over hoe het voelt om regelmatig ‘zomaar’ te worden aangehouden. Hij deed dat schuchter, bijna gegeneerd. Het leek alsof hij dat voor het eerst in het openbaar uitsprak. Dat ontroerde mij. Aan diezelfde tafel zat Dionne Abdoelhafiezkhan die gepassioneerd en fel sprak over haar strijd tegen etnisch profileren en ongepast geweld door de politie. Ze deed me denken aan mijn tijd als jonge feministe: niemand die je boodschap wil horen, je roept verontwaardiging en weerstand op, want je zeurt of klaagt, mensen lachen je uit of serveren je af. Door deze verhalen werd ik nieuwsgierig naar ervaringen van andere gekleurde Nederlanders. Wat doet het met je wanneer je deze dingen meemaakt? Maakt het je woedend, bang, strijdbaar, afkerig, radicaal, klein?’

En zo kwam je terecht bij Controle Alt Delete?
‘Ik ging inderdaad zoeken naar wie Dionne nou precies was en wat ze deed. Ik begon een uitgebreide research naar etnisch profileren en wat erover bekend was. Zo ging ik ook praten met Controle Alt Delete, met Dionne en Jair dus, om te kijken of er mensen bereid zouden zijn mee te werken aan een documentaire over dit onderwerp. Want ik realiseerde me dat mensen niet zouden staan juichen om hun verhaal te doen.’

Hoe erg is het?
Rosens: ‘Als gekleurde Nederlanders vertellen over hun ervaringen met onterechte staandehoudingen, onheuse bejegening of uitingen van racisme – als ze dat al durven – worden zij vaak weggezet als onterechte klagers, niet serieus genomen of lacherig afgeserveerd. Op straffe van uitsluiting of beschimping – denk aan Sylvana Simons – bedenk je je wel twee keer voor je je over racisme uitspreekt in het openbaar.’
Schalkwijk: ‘Je weet dat het erg is, maar iedere keer is het weer schrikken. Je ziet echt racisme: mannen die worden uitgemaakt voor ‘aapje’, ‘als het je niet bevalt dan rot je maar op’, enzovoorts. De politie hoort van en voor iedereen te zijn. Dat is op dit moment niet het geval. In deze documentaire zie je veertien mensen, uit alle lagen van de bevolking, ervaringen delen die je kippenvel bezorgen.’

Wat doen jullie als Controle Alt Delete daaraan?
Schalkwijk: ‘Controle Alt Delete zet zich al zes jaar in tegen etnisch profileren. Wij zijn een kritische gesprekspartner van de politie, praten met de politie en met ambtenaren van justitie en dragen oplossingen aan voor verschillende problemen die zich voordoen in het contact tussen politie en burgers. Verder trainen we jongvolwassenen in wat hun rechten en plichten zijn om zelf de staandehouding zo soepel mogelijk te laten verlopen. Dat doen we door heel Nederland. Daarnaast organiseren we ook evenementen waarin we jongvolwassenen met politie in gesprek laten gaan en schrijven we kritische blogs nar aanleiding van actualiteiten.’

Wat zijn eigenlijk je rechten als je staande wordt gehouden?
Schalkwijk: ‘Vanuit Controle Alt Delete adviseren wij jongvolwassenen over wat hun rechten en plichten zijn tegenover de politie. Dat doen we door middel van straatrecht-sessies, workshops en door deze informatie te delen via onze website, app en flyers. Je specifieke rechten en plichten vallen of staan bij waar en wanneer je staande wordt gehouden. Er zit een rode draad in de verhalen die ons bereiken. Het gaat vaak al mis bij het eerste aanspreekmoment en een bepaalde houding vanuit de agenten in kwestie.’

En wat adviseren jullie dan?
Schalkwijk: ‘We adviseren mensen een klacht in te dienen als ze slecht behandeld zijn of te maken hebben gehad met discriminatie. Vanuit Controle Alt Delete helpen we mensen bij het op papier zetten en indienen van klachten, vervolgens monitoren we van begin tot eind hoe de klacht behandeld wordt en daar waar gewenst gaan we mee.’

Wat gebeurt er met klachten?
Schalkwijk: ‘De politie probeert je klacht in tien weken te behandelen. De procedure is dat de politie je eerst zal uitnodigen voor een gesprek. Als je na dit gesprek ontevreden blijft, kun je in tweede instantie een onafhankelijke klachtencommissie de klacht laten bekijken. Mocht je ook hierna ontevreden zijn, dan kun je de Nationale Ombudsman inschakelen. Als je geen behoefte hebt aan een persoonlijk gesprek met de agent, mag je ook direct naar de onafhankelijke klachtencommissie gaan. Het is niet verplicht om eerst in gesprek te gaan, hoe graag de politie dit ook wil. Vanuit Controle Alt Delete monitoren wij de afhandeling van de klachten. De meeste burgers bereiken niet het doel dat zij voor ogen hadden, zo blijkt uit onderzoek van de Inspectie Justitie en Veiligheid.’

Heeft het dan wel zin?

Schalkwijk: ‘Jawel. De politie krijgt door klachten meer zicht op wat er misgaat in de uitvoering van politiecontroles op straat. Als je geen klacht indient, bestaat er geen registratie van het incident. Klagen kan bovendien zin hebben, als meerdere mensen het doen. Dien dus wel een klacht in!’

Nan, kende je dit soort verhalen al uit je eigen omgeving?
‘De meeste mensen in mijn – witte – omgeving vertelden dat ze nog nooit onterecht zijn staande gehouden, toen ze hoorden dat ik met dit onderwerp bezig was. Eén man zei dat hij zijn auto op de stoep voor het politiebureau kon parkeren en dan bij wijze van spreken zelfs nog een politieagent kon vragen even op de auto te letten. Als witte mensen de film hebben gezien, zijn ze vaak behoorlijk verbijsterd. Ze hebben wel van etnisch profileren gehoord, zoals die keer met Typhoon, maar ze hebben er nooit bij stil gestaan hoe het is wanneer je er echt aan wordt blootgesteld. Omdat ze het gewoon zelf niet kennen en niet meemaken. Dat was dan ook mijn uitgangspunt bij het maken van de documentaire: hoe is het als je vaker zonder duidelijke aanleiding staande wordt gehouden? Wat maak je dan mee?’

Wat heeft Controle Alt Delete in die zes jaar bereikt?
Schalkwijk: ‘Eind 2013 hebben we samen met Amnesty Nederland het fenomeen ‘etnisch profileren’ op de politieke agenda gezet en heeft de nationale politie erkend dat het plaatsvindt. Het is onderwerp van debat tijdens de gemeenteraadsverkiezingen, de politie pakt het op in een landelijke stuurgroep en de minister van Justitie heeft zich krachtig tegen etnisch profileren uitgesproken. Etnisch profileren staat zelfs in het Dreigingsbeeld Terrorisme van de NCTV (Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid, red.). Kortom, het fenomeen etnisch profileren wordt serieus genomen.’

Inmiddels is er ook een ‘handelingskader pro-actief controleren’.
Schalkwijk: ‘Ja. De politie heeft in december 2017 drie ingrijpende beleidsveranderingen doorgevoerd: een ruimere definitie van etnisch profileren; oververtegenwoordigd in de misdaadstatistieken mag geen argument zijn voor politiecontrole; agenten mogen niet meer werken met daderprofielen waarbij mensen gecontroleerd worden omdat ze eruitzien als ‘typische’ daders. Kortom, het nieuwe handelingskader geeft aan dat etnisch profileren niet mag en geeft daarbij ook duidelijk instructies hoe het wel moet. Dat is wel winst: het staat op papier. De volgende stap is: hoe gaat de politie controleren dat alle agenten zich eraan houden?’

En, wat zien jullie als Controle Alt Delete?
Schalkwijk: ‘Dat weten wij niet. Het eerlijke antwoord is dat de politie het ook niet weet. Er wordt niet gemonitord of agenten zich wel aan het handelingskader houden.’

Waarom niet?
Schalkwijk: ‘Dat is een goede vraag, die stellen wij ook regelmatig. Als je niet de omvang van etnisch profileren in kaart brengt, kun je ook niet meten of etnisch profileren afneemt – of juist toeneemt. Zo komt Nederland niet uit de discussie over etnisch profileren. De politie moet laten zien dat ze etnisch profileren effectief tegengaat.’

Wat hopen jullie met deze documentaire te bereiken?
Rosens: ‘Ik maak maatschappelijke documentaires. Dat betekent dat ik ook weer met deze film graag wil dat een groot publiek zichzelf tijdens en na het zien van de documentaire afvraagt ‘wat vind ik hier nou eigenlijk van’ en dat ze er met elkaar over gaan praten. En dat ook de politiek erover gaat praten – en de politie. In die zin wil ik rammelen aan vaste aannames in de hoofden van mensen.’
Schalkwijk: ‘Wij hopen dat deze film mensen wakker schudt. Helaas bestaat het fenomeen van etnisch profileren ook in Nederland. We hopen dat mensen zich daarvan bewust worden en dat de impact van etnisch profileren hen wakker schudt. Verder hopen we dat de politie en verantwoordelijke politici echt snel actie gaan ondernemen.’

Hoe nu verder?
Rosens: ‘In wezen gaat deze documentaire over een kloof in onze maatschappij, een verwijdering tussen wit en zwart waar we iets mee moeten als samenleving. Ik kende deze verhalen niet, daarom kon ik er mijn schouders over ophalen. Door deze documentaire te maken, kijk ik nu anders naar mensen op straat. Misschien krijgen ook anderen een nieuwe kijk door deze documentaire of halen ze hun schouders niet meer zomaar op.’
Schalkwijk: ‘Allereerst moet iedereen de documentaire zien. Daarom zijn wij een sms-actie gestart waarbij wij iedereen vragen om hun telefoonnummer achter te laten op onze website controlealtdelete.nl. Op 10 december, wanneer de documentaire wordt uitgezonden, sturen wij ze een sms met een herinnering van de uitzending en een bericht dat ze kunnen delen via social media.’