‘Het hele concept van ‘de waarheid’ is in Nederland allang ongeloofwaardig geworden’, stelt complottheorieënexpert Jaron Harambam. ‘We worden steeds meer opgeleid om kritisch te kijken naar kennis en zeker ook om zo’n houding aan te nemen in het leven ten opzichte van alles dat als ‘waar’ gepresenteerd wordt.’

Complottheorieën zijn razend populair. Zo zijn er mensen die geloven dat Pim Fortuyn door de CIA is vermoord, het Pentagon aids heeft ontwikkeld als een wapen tegen de gestage uitbreiding van de lagere klassen in de maatschappij en popicoon Paul McCartney in 1966 is overleden en vervangen door een dubbelganger. Socioloog Jaron Harambam (34) betoogt in zijn promotieonderzoek dat als we willen begrijpen waarom zoveel mensen zich bezig houden met complottheorieën, we hen in ieder geval niet moeten wegzetten als paranoïde gekken. ‘Zowel wetenschappers als complotdenkers denken dat er een diepere werkelijkheid zit achter de werkelijkheid die we allemaal kennen.’

Hoe ziet het Nederlandse complotdenkersmilieu eruit?
‘Het bestaat uit een hoop mensen die onderling enorm verschillen. Wat ik in mijn onderzoek laat zien is dat we een stereotype beeld hebben van complotdenkers. De realiteit is juist dat heel veel verschillende mensen met heel veel verschillende achtergronden bezig zijn met complottheorieën. Ik heb het bijvoorbeeld over tieners die helemaal weg zijn van illuminatie, heel technische mannen die het officiële verhaal over 9/11 proberen te ontkrachtten en allerlei rapporten lezen en meer spirituele mensen die in de new age-wereld zitten, een anti-vaccinatie-beweging coördineren en tegen allerlei instituties zijn. Dan heb ik het nog niet eens over Turkse Nederlanders, die heel specifieke en bijzondere complottheorieën aanhangen, bijvoorbeeld over samenzweringen bedoeld om Turkije schade toe te brengen.’

Waarom zijn complottheorieën zo populair?
‘Er zijn grote sociologische transformaties die het geloof in een vaste waarheid op losse schroeven heeft gezet. Je kan bijvoorbeeld denken aan mediatisering, waarbij we steeds meer omgeven worden door allerlei vormen van beeld terwijl iedereen weet dat dat ook heel goed gemanipuleerd, gefotoshopt zou kunnen zijn. Dus wat is nog waar? Een ander element is globalisering, waarbij je ziet dat mensen veel gemakkelijker naar verschillende landen reizen of in andere delen van de wereld gaan wonen en realiseren dat ‘de waarheid’ daar heel anders is dan hier in Nederland. Dat maakt dat mensen heel erg gaan twijfelen aan hun eigen versie van de waarheid.’ [blendlebutton]

Hoe zit dat in Nederland?
‘We worden steeds meer opgeleid om kritisch te kijken naar kennis en zeker ook om zo’n houding aan te nemen in het leven ten opzichte van alles dat als ‘waar’ gepresenteerd wordt. Je ziet dan snel dat niet alles even waar en objectief is als wordt beweerd. Daardoor komt er kritiek op cijfers van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek, red.), omdat het CBS natuurlijk ook maar een instituut is. Het hele concept van ‘de waarheid’ is in Nederland allang ongeloofwaardig geworden.’

Hoe komt het dat veel mensen het vertrouwen verliezen in de wetenschap, media en politiek?
‘Allereerst komt dat doordat er in de recente geschiedenis heel veel schandalen naar buiten zijn gekomen. Mensen twijfelen daardoor steeds meer aan de autoriteiten en hun officiële verhalen. Je ziet dat het ook een breder onderdeel is van het wantrouwen van instituties. Dat is ook de reden dat populistische bewegingen zo veel steun krijgen in het Westen. Mensen hebben het gevoel dat de instituties niet meer doen waar ze voor bedoeld zijn. Zo vragen veel mensen zich af hoe media nog de macht kan controleren en onafhankelijk nieuws kan brengen als ze eigendom zijn geworden van gigantische mediabedrijven die andere belangen hebben. Zelfs over de inflatiecijfers zijn mensen sceptisch. Er is dus sprake van een disconnectie met hoe mensen de wereld ervaren en hoe die instituties zeggen dat die ervaring zou moeten zijn.’

In je onderzoek noem je de secularisering ook als één van de oorzaken voor de groeiende populariteit van complottheorieën. Wat heeft secularisering te maken met complotdenken?
‘Veel mensen in Nederland zijn opgegroeid met het christelijk geloof. Gaandeweg kwamen velen erachter dat de geschiedenis van de katholieke kerk niet zo liefdevol en vredig was als werd beweerd. Ze ontdekten dat er een heel machtsspel en corruptie achter zit. Het bleef niet bij die ene ontdekking, het werd gevolgd door de vraag ‘als dit zelfs niet klopt, wat zou er nog meer niet kloppen?’ Veel mensen zijn op die manier de wereld van complotdenken ingerold.’

Is complotdenken dan een soort vervanger van religie geworden voor zulke mensen?
‘Wat je ziet is dat mensen niet meer in de traditionele religieuze instituten geloven, maar nog steeds wel heel erg de behoefte hebben om een groot verhaal of betekenis in het leven te vinden. Veel van die complottheorieën gaan niet voor niets over een alternatieve geschiedenis, spiritualiteit en vragen zoals wie wij zijn en wat we op aarde doen. Op die manier geven complottheorieën ook weer zingeving. De leegte die achterblijft als religie wordt verlaten, wordt deels gevuld door complottheorieën.’

Waar gaan de meeste complottheorieën in Nederland eigenlijk over?
‘Wat je ziet is dat de meeste complottheorieën vooral gaan over onze eigen instituties, maar er is een enorme diversiteit aan theorieën, zoals de farmaceutische industrie, inlichtingendiensten en buitenaardse wezens. Wat ze gemeen hebben is dat de vijand van binnenuit komt, dat is anders dan vijftig jaar gelden. Vroeger was het veel meer de buitenstaander die ons bedreigde, zoals de communisten of de joden. Tegenwoordig zijn het onze eigen instituties, overheid en media, die ons voor de gek zouden houden en manipuleren.’

Is dat in andere landen heel anders?
‘Het is anders in bijvoorbeeld Turkije. Daar is zo iets als ‘het joods complot’ nog steeds vrij actueel. Dat is meer een vorm van de traditionele en ouderwetse complottheorieën.’

Houdt de gemiddelde Turk zich meer bezig met complotten dan de gemiddelde Nederlander?
‘Het is niet dat de ene groep meer aanleg heeft voor complottheorieën, maar de politieke en sociale context is nu eenmaal anders in verschillende landen. In landen in het Midden-Oosten en in Turkije zijn mensen meer gewend aan autoritaire leiders en gaan ze vaker mee met de complottheorieën die zulke leiders verkondigen. Maar ook in Oost-Europa, in landen als Polen en Hongarije bijvoorbeeld, is dat het geval. Zelfs in Amerika hebben ze nu een president die een ‘kei’ is in complotdenken. Complottheorieën zijn een heel handig politiek instrument waarmee je de schuld kan geven aan anderen om je eigen hachje te redden en voor afleiding te zorgen. Het gaat dan even niet over de problemen binnen het land, maar over de ‘buitenlandse krachten en vijanden’.’

Iets als een complottheorie bestempelen is ook een machtig retorisch wapen om allerlei alternatieve geluiden te diskwalificeren. Zie je dat ook in Nederland?
‘Absoluut, bijvoorbeeld wanneer het gaat om de veiligheid van vaccinaties. Sommige mensen hebben daar kritiek op, twijfelen aan de veiligheid en hebben daarvoor geldige argumenten. Maar die twijfel wordt direct weggezet als een complottheorie. Op die manier wordt de kritiek, die legitiem is en vaak helemaal niet uit de lucht komt vallen, in diskrediet gebracht. Terwijl, het is niet echt vreemd om je af te vragen hoe we nog onderzoeken kunnen vertrouwen die door de farmaceutische industrie gefinancierd worden. Zulke argumenten moeten op hun inhoud beoordeeld worden, maar dat gebeurt helaas niet. In plaats daarvan worden zulke mensen idioten en gekken genoemd.’

Is het een bewuste tactiek van de overheid om kritische mensen weg te zetten als gekke complotdenkers?
‘Daar zou empirisch onderzoek naar gedaan moeten worden. Maar als je kijkt waar de term complottheorie vandaan komt, dan zie je dat het echt door de CIA gepropageerd is in de jaren zestig, om verschillende kritische geluiden rond de moord op John F. Kennedy de kop in te drukken. Ze hebben toen een bericht gestuurd naar alle kantoren van de CIA en ambassades over heel de wereld waarin werd gezegd dat de alternatieve verhalen op het officiële verhaal als complottheorieën bestempeld moesten worden.’

Onder complotdenkers heeft de moord op Kennedy natuurlijk wel een heel bijzondere plek. Uit een recente peiling blijkt dat zes op de tien Amerikanen nog steeds dat de dader het nooit alleen gedaan kan hebben. Denk je dat de volledige waarheid ooit onthuld wordt?
‘Dat is heel moeilijk te zeggen. Denk je dat we ooit precies zullen weten wat er op 11 september 2001 is gebeurd? Ik heb zo mijn twijfels.’

Moeten we ook een complot zoeken achter het feit dat je promotie precies viel op de dag dat de eerder geheim gehouden overheidsdocumenten over de moord op Kennedy werden vrijgegeven?
‘Het is echt heel bizar. Ik wist het niet totdat ik op zaterdag de tweets van Donald Trump las over het vrijgeven van de documenten. Sommigen zoeken daar nu een complottheorie achter, maar het was gewoon puur toeval. Het is natuurlijk ook te mooi om waar te zijn.’

Jij hebt voor je onderzoek tijd doorgebracht met complotdenkers. Geloof je nu zelf ook in bepaalde theorieën die niet rijmen met het officiële verhaal dat ons wordt voorgeschoteld?
‘Ja. Je komt zomaar in aanraking met zulke ideeën en op een gegeven moment begin je ook zelf te twijfelen. Dan leer je bijvoorbeeld hoe de voedingsmiddelenindustrie werkt, wie er allemaal achter zit en welke belangen verschillende groepen hebben. In de supermarkt denk je ‘wat kan ik in godsnaam nog kopen?’ Je raakt helemaal in de stress.’

Het is volgens jou heel moeilijk een fundamenteel onderscheid te maken tussen wetenschap en complotdenken. Op welke punten lijken ze op elkaar?
‘Zowel wetenschappers als complotdenkers denken dat er een diepere werkelijkheid zit achter de werkelijkheid die we allemaal kennen. Ze doen allebei een beroep op de werkelijkheid die verschuilt gaat achter een andere werkelijkheid. Maar ook de taal die ze gebruiken toont veel overeenkomsten, ze gebruiken dezelfde concepten, mechanismen en ideeën over hoe de maatschappij in elkaar zit. Complotdenken lijkt soms wel een soort gepopulariseerde versie van de sociologie.’ [/blendlebutton]