Het begin van de Eerste Wereldoorlog lijkt volgens Umar Ryad sterk op de huidige situatie in Syrië en Irak. In beide gevallen leidde een plaatselijk conflict tot een confrontatie tussen grootmachten. En net als nu speelde het begrip jihad in de Eerste Wereldoorlog een belangrijke rol in het mobiliseren en rechtvaardigen van de oorlog.

De Eerste Wereldoorlog (1914-1918) verdeelde de wereld in twee kampen, het Duitse Keizerrijk (1871-1918) vocht samen met onder andere het Ottomaanse Rijk (1299-1923) tegen Rusland, Frankrijk, Groot-Brittannië en zijn bondgenoten. Het Duitse Keizerrijk en het Ottomaanse Rijk werden verslagen en dit had voor beiden grote gevolgen. Het Ottomaanse Rijk viel uiteen en de vernedering van de Duitsers vormde de voedingsbodem voor de Tweede Wereldoorlog. Volgens religiewetenschapper Umar Ryad van de Universiteit Utrecht ondervinden we nog dagelijks de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. De Kanttekening sprak hem.

Waarom koos het Ottomaanse Rijk de kant van het Duitse Keizerrijk in de Eerste Wereldoorlog?
‘Al ver voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog waren er allianties tussen het Ottomaanse Rijk en het Duitse Keizerrijk. Eind 19e eeuw zagen de Duitsers door gebrek aan koloniën hun macht slinken en probeerden ze de banden met het Ottomaanse Rijk aan te halen. Dat resulteerde in 1898 in een bezoek van keizer Wilhelm II aan Damascus en Palestina. De keizer bezocht het graf van Saladin [een generaal die Jeruzalem heroverde op de kruisvaarders, red.] en liet dit graf op eigen kosten renoveren. Hij had er dus veel voor over om de Ottomanen achter zich te krijgen.  Tot en met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog had het Duitse Keizerrijk  een sterke band met het Ottomaanse Rijk. In de oorlog voerden de Duitsers actief propaganda voor de gewapende jihad, Duitsland had er belang bij dat dit religieuze element werd toegevoegd en de Ottomanen lieten zich verleiden.’

Hoe deden de Duitsers dat?
‘De Duitsers hadden mensen in dienst die goed ingevoerd waren in de Arabische cultuur en nauwe banden hadden met islamitische leiders. De belangrijkste naam in dat opzicht was Max von Oppenheim. Deze diplomaat stuurde ieder jaar vanuit het Duitse consulaat in Caïro geheime rapporten door naar de Duitse keizer.  Op basis van die informatie wisten de Duitsers dat het panislamisme [het streven naar eenheid onder moslims, red.] sterk in opkomst was. Het idee dat jihad een wapen kon zijn tegen het koloniserende Westen groeide en de Duitsers maakten daar handig gebruik van. Ze hebben pamfletten verspreid in alle mogelijke talen met als doel haat te zaaien onder moslims tegen Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland. Daarnaast behandelde Duitsland de islamitische krijgsgevangenen uiterst vriendelijk, er werd onder andere rekening gehouden met islamitische feestdagen en ritueel slachten. Deze tactiek leidde ertoe dat op 11 november 1914 de Sheikh al-Islam een fatwa uitsprak waarin moslims werden aangemoedigd om te vechten tegen de Fransen, Britten en Russen. De Afrikaanse moslims en moslims in India en Rusland kozen voor de andere kant, waardoor het de eerste moderne oorlog werd waarin moslims massaal tegenover elkaar stonden.’

Tegenwoordig associëren we de gewapende jihad met de oorlog in Syrië, in hoeverre kun je die jihad vergelijken met de jihad van de Ottomanen destijds?
‘De beeldvorming over jihad was toen anders. Met name in de Duitse pers was het een positieve politieke term.  Ook de Britten en de Fransen hebben op dezelfde manier geprobeerd de moslims aan hun kant te krijgen. Door de eeuwen heen zie je dat het begrip jihad voor verschillende doeleinden gebruikt is om een oorlog te rechtvaardigen. Verschillende groepen hebben door de eeuwen heen het begrip in hun voordeel gebruikt ofwel misbruikt. Propaganda speelt daarbij een grote rol, dat zie je nu bij IS, maar dat gold ook voor het Duitsland van voor de Eerste Wereldoorlog.’

De oorlog die het Ottomaanse Rijk voerde tegen Rusland, Groot-Brittannië en Frankrijk leidde uiteindelijk tot het uiteenvallen van dat rijk. In hoeverre speelt die gebeurtenis nog door in de huidige situatie in Arabische landen?
‘Veel moslims hebben een nostalgisch gevoel overgehouden aan het Ottomaanse Rijk. Het is ook een voedingsbodem voor het verlangen naar een nieuw islamitisch kalifaat. Daarnaast is het zo dat de winnaars van de Eerste Wereldoorlog in grote mate hebben bijgedragen aan de huidige problemen in het Midden-Oosten. Als je nu naar de Arabische landen kijkt op de kaart  zie je allemaal kaarsrechte lijnen lopen. Jordanië, Israël, Libanon en Irak zijn allemaal landen die toen bedacht zijn op een tekentafel zonder daarbij rekening te houden met etnische en religieuze verschillen. Tot op de dag van vandaag is dat de bron van heel veel conflicten.’

Turkije speelt een sleutelrol in de oorlog in Syrië en de vluchtelingencrisis, zie je een parallel met de Eerste Wereldoorlog en nu?
‘Zeker, in de jaren twintig en dertig voelde de bevolking over de hele wereld de dreiging van een nieuwe oorlog. In feite leven we nu opnieuw in die angst. Als ik kijk naar de situatie in Syrië dan zie ik veel overeenkomsten met toen. Rusland en haar bondgenoten staan tegenover het Westen en Turkije. In mijn ogen is het al lang geen oorlog meer tussen moslims of onder de Syrische bevolking, in feite is het een oorlog tussen grootmachten geworden. Zo was de Eerste Wereldoorlog ook geen oorlog tussen katholieken of protestanten of tussen Europeanen, het echte motief voor de oorlog kwam van de politieke grootmachten  en heeft te maken met  geopolitieke belangen. Het zou mij niet verbazen als dit de opmaat is voor een Derde Wereldoorlog. Ik hoop uiteraard dat ik ongelijk heb, maar alle ingrediënten die nodig zijn voor een wereldwijde oorlog zijn aanwezig. Idioten zorgen er momenteel voor dat de geschiedenis zich herhaalt in een ander jasje.’

Hoe zie je die Derde Wereldoorlog voor je?  Tot nu toe beperkt het strijdperk zie tot de Arabische regio en delen van Afrika, denk je dat het nog kan overslaan naar andere gebieden?
‘Het karakter van alle wereldoorlogen is dat er een conflict tussen wereldmachten ontstaat waarbij miljoenen militairen van verschillende werelddelen  tegen elkaar vechten. Dan spreken we van een nieuwe verdeling van de wereldmacht en soms de verandering van de  internationale wereldkaart als consequentie van zo’n conflict. Ik denk als Saoedi-Arabië en Turkije besluiten landtroepen naar Syrië te sturen, dat een oorlog tussen Turkije en Rusland heel dichtbij is. Dat betekent een grote invloed op de internationale veiligheid, in het bijzonder in Oost-Europa en Centraal-Azië, de NAVO zal dan waarschijnlijk Turkije steunen, een oorlog op Europees grondgebied is dan niet meer ondenkbaar.’

Welke les zouden we moeten trekken uit het verleden?
‘De Eerste Wereldoorlog werd in die tijd gezien als de laatste oorlog en het einde van alle oorlogen in de moderne tijd; daarom werd het de ‘Grote Oorlog’ genoemd. Dat blijkt een mythe te zijn. Politici denken controle te hebben op historische gebeurtenissen, maar ze overschatten zichzelf. Effectieve diplomatie is uiteindelijke de oplossing. Als de belanghebbenden in Syrië volharden in machiavellisme en imperialisme dan zal dat nog meer dan nu al het geval is desastreuze gevolgen hebben.  De Russische president Poetin maakte afgelopen maandag  bekend dat hij een deel van de Russische troepen wil  terugtrekken, dat kan een begin van een oplossing zijn, maar het kan net zo goed een manier zijn om zijn macht te tonen in aanloop naar de vredesbesprekingen in Genève.’