De expositie over Arabische filmsterren en zangeressen in het Wereldmuseum is een feest van herkenning en ontdekking. 

Het kosmopolitische Caïro van de jaren twintig van de vorige eeuw was de bakermat van een culturele en intellectuele opleving in de Arabische wereld. Een renaissance die tot ver in de jaren zeventig zou reiken. Het ging om sterren als de Egyptische Umm Kulthum (1898-1975) en de Libanese Fairuz (1935). Zij en andere diva’s trotseerden de overwegend mannelijke dominantie in de entertainmentwereld. Ze hebben dan ook veel betekend voor het feminisme in de Arabische wereld. De zangeressen en actrices braken met de bestaande conventies en zorgden voor een nieuw vrouwbeeld. Het politieke en sociale klimaat waarin deze culturele iconen zich bewogen loopt als een rode draad door de tentoonstelling.

Fredric Baas, tentoonstellingsmaker bij Wereldmuseum Amsterdam, benadrukt de rol van nieuwe media in die periode. ‘In de eerste instantie ging het om de grammofoonplaat, gevolgd door de radio, de film en, op een gegeven moment, de geluidsfilm. Telkens bood een nieuw medium een podium voor deze vrouwen die dat podium daadwerkelijk wisten te pakken. Dit deden ze op allerlei manieren, soms vrijgevochten, soms meer traditioneel, maar altijd eigenzinnig. Over het algemeen waren ze hierin heel succesvol.‘

Artiestennamen
Centraal in de tentoonstelling Diva’s: bezieling en beleving in Arabische muziek en cinema staan de diva’s Umm Kulthum, Asmahan, Warda en Fairuz. Zij wisten met hun muziek en films een miljoenenpubliek te bereiken. Asmahan is echter een vreemde eend in de bijt. De carrière van deze zangeres duurde maar kort, omdat ze al overleed op 31-jarige leeftijd. Haar naam zal dan ook, in tegenstelling tot de andere drie, niet bij iedereen een belletje doen rinkelen.

Asmahan was een Druzische prinses van Syrisch-Libanese afkomst. Vanaf het begin van de jaren dertig trad ze als zangeres op in de concertzalen van Caïro. Haar broer was het niet met haar ‘zedeloze’ leven eens. Hij verplichtte haar volgens de Druzische traditie om te trouwen. Pas jaren later, na haar scheiding, pakte Asmahan haar artiestenbestaan weer op. Helaas voor korte tijd, want ze verdronk als gevolg van een auto-ongeluk.

Het valt op dat vrijwel elke diva in de tentoonstelling onder een artiestennaam optrad: de echte naam van Asmahan (de verhevene) was Amal al-Atrash, Fairuz (turquoise) heette Nuhad Haddad en Umm Kulthum (de moeder van Kulthum) werd geboren als Fatima Ibrahim as-Sayed El-Beltagi. Warda Futuki behield wel haar voornaam, maar werd bekend als Warda al-Djazaïria (de Algerijnse roos).

Umm Kulthum zong als kind, verkleed als jongen, mee in haar vaders ensemble

‘Vrijwel al deze performers hadden een nom de plume’, zegt Baas. ‘Dat is op zich niet zo raar. Maar soms had het ook een achterliggende reden. Denk aan het beschermen van de familie-eer en hoe een patriarchale samenleving functioneerde.’

Ster van het Oosten
De expositie bevat afwisselend materiaal en toont foto’s, kleding, accessoires en (film)affiches. Vanzelfsprekend zijn er ook de nodige audio-opnames en filmfragmenten te zien en horen. De focus van de tentoonstelling ligt niet louter op artistieke prestaties. Ook de levens van deze vrouwen komen aan bod, evenals de politieke en maatschappelijke gevolgen die ze teweeg hebben gebracht.

Alle culturele iconen waren maatschappelijk betrokken en droegen op hun wijze bij aan politieke of sociale verandering. Zo was Munira al-Mahdiyya in 1916 de eerste moslima die op het theaterpodium stond. Warda al-Djazaïria zong voornamelijk over de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd tegen Frankrijk. Umm Kulthum zong als kind, verkleed als jongen, mee in haar vaders ensemble. In 1923 maakte deze Egyptische zangeres zich pas los van haar familie en werd ze de ‘Ster van het Oosten’.

Fairuz heeft ook een keer in Nederland opgetreden. Dat was tijdens de sluiting van het Holland Festival in 2011.

De tentoonstelling is samengesteld door de Institut du monde Arabe in Parijs, waar de zangeressen en actrices wellicht bekender zijn onder het grote publiek. Voor het Wereldmuseum Amsterdam is Diva’s: bezieling en beleving in Arabische muziek en cinema enigszins aangepast aan een Nederlands context.

Harten veroveren
De diva’s uit de tentoonstelling zijn vrouwen uit verschillende sociale klassen en met uiteenlopende religieuze achtergronden. De meeste acteurs en actrices zijn van Syrisch-Libanese, christelijke of Joodse afkomst. Tezamen geven ze een goed beeld van de sociale en culturele diversiteit van de Arabische wereld. Door middel van hun performances wisten de diva’s het Arabische publiek met elkaar te verbinden. Van Beiroet tot Casablanca en van Damascus tot Algiers veroverden ze de harten van de Arabische wereld en in sommige gevallen ook ver erbuiten. Nog steeds inspireren deze iconen hedendaagse artiesten over de hele wereld.

‘Het was een hoopvolle tijd, er bestond eenheid in de Arabische wereld’, vertelt Baas. ‘We hebben in de tentoonstelling gepoogd ook kritisch naar het heden te kijken. Wat gebeurt er nu in de regio? Hoe kunnen we daar een stem aan geven? De silent disco van Moataz Rageb is wat dat betreft een interessant element. Het vertelt het verhaal van het cassettebandje, een medium waarmee mensen zelf opnames kunnen maken om ze vervolgens te verspreiden. Het werd een manier om de censuur op volksmuziek te ontduiken. De vinylproductie stond onder staatscontrole. Dit is iets wat eigenlijk vanuit de schaduw van de diva’s gebeurde. Je ziet dat muziekcultuur en het streven naar vrijheid ook gewoon doorgaan. Het is dus een ongoing story’.