Waargebeurde verhalen over vluchtelingen: steeds vaker staan ze centraal in films, met name in combinatie met een buitengewoon succesverhaal. Inspirerend en commercieel succesvol, die nadruk op het vluchteling zijn, maar ook gunstig voor de beeldvorming? En is het nog wel nodig om te laten zien dat vluchtelingen ook maar mensen zijn?

In 2015 ontvluchten de zussen Yusra en Sara Mardini de Syrische burgeroorlog. Na een levensgevaarlijke oversteek vanuit Turkije naar Griekenland, gevolgd door een barre tocht door de Balkan, komen de zussen aan in Duitsland. Een jaar later neemt zwemster Yusra als lid van het vluchtelingenteam deel aan de Olympische Spelen. De nieuwe Netflix-productie The Swimmers is gebaseerd op dit wonderlijke verhaal.

Rasha al Hosain (20), die zelf op elfjarige leeftijd met haar gezin van Syrië naar Nederland vluchtte, moest huilen toen ze de film keek. Niet omdat ze die zwaar vond, maar omdat ze zich eindelijk gerepresenteerd voelde.

‘Toen we nog maar kort in Nederland waren, was ik een van de weinige Syriërs en moslims op mijn school. Er werden opmerkingen gemaakt als ‘Je bent dom’, omdat ik de taal niet sprak, en ‘Ga terug naar je eigen land’. Ik wilde net als de andere kinderen blond zijn met blauwe ogen, maar ik was nu eenmaal anders.’

De Franse film Fahim uit 2019 kent een vergelijkbare insteek als The Swimmers. Hierin staat het verhaal centraal van de jonge vluchteling Fahim uit Bangladesh, die met zijn vader in Frankrijk asiel aanvraagt. Hij blijkt een schaakwonder te zijn en mag uiteindelijk voor het Franse nationale team uitkomen.

Deze films zijn in de eerste plaats nuttig voor de niet-vluchteling, denkt Al Hosain, die vluchtelingen nu nog vaak als gelukzoeker of juist als zielig ziet. ‘Al is er de laatste jaren al veel veranderd op het gebied van begrip en bewustwording van de positie van vluchtelingen. Maar tolereren is niet hetzelfde als accepteren. Er is meer kennis nodig van de impact van vluchten op een mensenleven. Hopelijk zorgen dit soort films hiervoor.’

Al Hosain moest sinds ze in Nederland is op zoek naar zichzelf. ‘Wanneer je vlucht, wordt je identiteit gewist.’ Goed bedoelde opmerkingen als ‘Wat spreek je goed Nederlands’ komen dan ook hard binnen. ‘Ik eet geen stamppot, maar ik ben zo Nederlands als maar kan.’

Helma Maas, woordvoerder van kinderrechtenorganisatie Save the Children, ziet nog een belangrijke functie van films als The Swimmers. Ze kunnen vluchtelingenkinderen begrip en troost bieden. Al hangt het effect van de films op de kinderen ook af ‘van meerdere persoonlijkheids- en omgevingsfactoren’, vertelt ze.

‘Waar staan de kinderen in hun eigen vluchtverhaal, dus hoe vers zijn de wonden? Hebben ze al ruimte gehad om de eerste traumatische of de meest impactvolle emoties te verwerken? Krijgen ze steun en wat is de ernst van de oorzaken van de vlucht? Al deze factoren zijn van invloed op wat een kind zal voelen bij het zien van de film.’

Wel bestaat volgens Maas een risico dat een kind de film als een extra trigger ervaart en de nare ervaring herbeleeft. ‘Maar als het kind zich gesteund en veilig voelt, kan het zien van een succesverhaal juist ertoe leiden dat het kind hoop krijgt op een optimistische toekomst.’

De vluchteling als ‘uitzonderlijk’

Onlangs was de Nederlandse bioscooprelease van de documentaire Blind Ambition, waarin vier Zimbabwaanse vluchtelingen gevolgd worden die deelnemen aan de World Blind Wine Tasting Championships, de ‘Olympische Spelen’ van de wijnwereld. Zou zo’n documentaire minder krachtig of ontroerend zijn, wanneer de vier hoofdrolspelers geen vluchtelingen waren? Blogger Bart Verhoeven van filmblog De Protagonisten denkt van wel.

‘Dat ze een verleden hebben als vluchteling en dat dit aan bod komt in de documentaire, maakt emoties bij je los. Een vluchteling gun je op de een of andere manier toch wat meer dan iemand die niet dat verleden heeft. Het is nu een feelgood-film geworden.’

De regisseurs van Blind Ambition waren nieuwsgierig naar de drijfveren van de Zimbabwaanse vluchtelingen Joseph, Pardon, Tinashe en Marlvin om mee te doen aan de wijnproefwedstrijd. Ze wilden een ​​verhaal vertellen dat een ander licht zou werpen op het leven van vluchtelingen en de uitdagingen waarmee zij worden geconfronteerd. En ze wilden laten zien wat ‘thuis’ betekent voor iemand die uit zijn land is verdreven.

De documentaire verschilt van veel andere films, waarin de focus vaak op de vlucht zelf ligt en op het leven dat vervolgens opgebouwd moet worden. ‘Dat vluchtelingen vóór de vlucht een leven hadden, een beroep, een sociaal leven en interesses, daar wordt veelal aan voorbijgegaan. Daardoor houd je als kijker een bepaalde afstand. Je weet immers weinig over de persoon achter de vluchteling’, zegt Verhoeven.

‘Een vluchteling gun je toch wat meer dan iemand die niet dat verleden heeft’

Is het niet juist de bevestiging van een vooroordeel om een succesvolle vluchteling neer te zetten als ‘zeldzaam’ en ‘uitzonderlijk’? Volgens Verhoeven hangt dat sterk af van de visie van de filmmaker en de insteek die gebruikt wordt bij het vertellen van het verhaal.

‘In de documentaire Blind Ambition is te zien dat een van de wijnproefcoaches nogal belust is op aandacht van de media. Hij maakt gebruik van het feit dat het vluchtelingen zijn en dat ze in de kijker staan. De filmmakers moeten dit ook gezien hebben, een oordeel laten ze aan de kijker over.’

‘Succesverhalen zijn er ook om te delen en ze trekken nu eenmaal kijkers’, zegt Verhoeven.

‘De nadruk ergens op leggen hoeft niet iets negatiefs te zijn. Zolang je de kijker er maar over na laat denken en zolang de ‘vluchteling’ er ook baat bij heeft. De mens blijft daarbij belangrijk, met zijn of haar drijfveren, ambities en alles wat hem of haar mens maakt. Vluchteling zijn is geen keuze.’

Save the Survivors

Save the Children is terughoudend met het plakken van labels als ‘vluchteling’. De hulporganisatie spreekt liever over ‘mensen met een vluchtachtergrond’. In haar nieuwste campagnefilm Save the Survivors wil de organisatie vluchtelingenkinderen niet als slachtoffer portretteren, maar als kinderen die moeilijke situaties weten te overleven met behulp van andere mensen. Dit komt overeen met het beeld dat in films als Blind Ambition geschetst wordt. In Save the Survivors (3,5 minuten) volgt de kijker de heldhaftige tocht van een jong meisje, dat met haar broertje haar land moet ontvluchten.

Woordvoerder Maas: ‘We hebben diverse kinderen gevraagd wat zij van Save the Survivor vinden. De kinderen met een vluchtachtergrond in Nederland vonden het pijnlijk, maar realistisch. In Libanon hebben we ook aan een aantal kinderen, die vrij recent gevlucht waren, gevraagd wat ze ervan vonden. Een wat ouder kind zei: ‘Ze ontsnappen aan het noodlot, maar het ergste moet nog komen.’

Ook Rasha al Hosain was geraakt door de campagne: ‘In The Swimmers gaat het vooral over de vlucht en het nieuwe leven dat erop volgt, maar Save the Survivors behandelt hoe het zover komt en de pijn waar het mee gepaard gaat. Dat is de representatie waar ik vroeger naar zocht.’