Wat je moet weten voor je de film Chauka, please tell us the time ziet.

Twee mannen maakten een documentaire over een detentiecentrum op het eiland Manus. Schrijver Behrouz Boochani, die niets afwist van het regiewerk, draaide hem met zijn smartphone. Filmmaker Arash Kamali Sarvestani gaf de instructies vanuit Nederland en zette de film in elkaar. Welke moeilijkheden kwamen ze allemaal tegen?

Filmmaker Arash Kamali Sarvestani en schrijver en journalist Behrouz Boochani hadden twee dingen gemeenschappelijk voor ze aan hun film begonnen. De taal en de favoriete regisseur: Iraanse filmicoon Abbas Kiarostami. Voor de rest gaapte er een kloof tussen hen: dertienduizend kilometer afstand en tien uur tijdsverschil.

Kamali Sarvestani verhuisde tien jaar geleden uit Iran naar Nederland. Hij had er genoeg van om in zijn geboorteland voortdurend te horen hoe hij films moest maken. Sinds 2015 liep hij met een idee om een documentaire over het Australische detentiecentrum op Nauru te maken. ‘Ik heb gehoord dat er veel kinderen verbleven. En ik vroeg me af hoe het voor hen was om de oceaan met een boot over te steken. Wat dachten ze over het detentiecentrum? Zagen ze het als een gevangenis of een soort spel? Nu weet ik hoe verschrikkelijk het verblijf in zulke plekken voor kinderen eigenlijk is. Maar toentertijd was ik het nog maar net aan het onderzoeken.’

Omdat hij geen toestemming kreeg om op het eiland te filmen, probeerde hij een vluchteling over te halen om de families te interviewen. ‘Maar de gedetineerden wilden hun families en hun vluchtelingenstatus niet in gevaar brengen.’

In 2016 kwam hij artikelen van Behrouz Boochani in The Guardian (een Brits dagblad, red.) tegen. Journalist en schrijver Boochani vluchtte in 2013 uit Iran waar hij voor een pro-Koerdische blad werkte. Hij wilde Australië bereiken, maar werd tegengehouden door de Australische kunstwacht. Hij verblijft nu al zes jaar in een detentiecentrum op het eiland Manus, driehonderdvijftig kilometer van de kust van Papoea-Nieuw-Guinea. Daar houdt Australië mannen vast die het land met een boot proberen te bereiken.

Repressief systeem
‘Vanaf de eerste dag hier in de Manus-gevangenis, zodra ik binnenkwam, wilde ik dat mensen over deze plek horen’, schreef Boochani in 2017. Hij zag onmiddellijk in dat het om een repressief systeem gaat dat als enig doel heeft mensen te criminaliseren en hun leven te verwoesten. ‘Ons enige misdaad is dat we veiligheid zoeken’, vertelt hij via WhatsApp. ‘Australië is het slechtste land ter wereld als het om het behandelen van vluchtelingen gaat. Want hoe kan je onschuldige mensen jaren in onzekerheid houden? Hoe kan je kinderen opsluiten en families scheiden? Je kunt mensen toch niet naar een afgelegen eiland verbannen, ze zes jaar lang vasthouden en desalniettemin beweren dat je de mensenrechten respecteert?’

In 2014 naaiden vier bewoners van het detentiecentrum op Manus uit protest hun lippen dicht. The Guardian publiceerde toen een brief, geschreven door de ‘vergeten mannen van Manus’. Ze vertelden hoe ze met vijftig personen in een verstikkende kamer in de tropische hitte gepropt zaten. ‘Maar het ergste is het gedrag van de meeste mensen die hier werken. Ze behandelen ons alsof we slaven waren.’ In die tijd was Hamid Kehazei al overleden ten gevolge van een infectie. Twee jaar later stak Omid Masoumali zichzelf in brand, toen hij vernam dat hij nog tien jaar in Nauru zou moeten blijven.

Tegen de klok in

Het detentiecentrum op Manus, waar Boochani sinds 2013 verbleef, werd in 2016 als illegaal en in strijd met de grondwet verklaard door het Hooggerechtshof van Papoea-Nieuw-Guinea. Boochani en Kamali Sarvestani moesten zich haasten om een verslag voor de volgende generaties te maken. De film werd een poëtisch maar sterk politiek getint relaas van de laatste maanden van Manus Prison, zoals Boochani de plek van zijn ballingschap zelf noemt.

Boochani moest uiterst voorzichtig zijn tijdens het draaien van de documentaire. Zijn eerste telefoon, die hij tegen vijftig sigaretten en kleren ruilde, werd in beslag genomen. In het begin wisten de makers nog niet waar de film nou over moest gaan. ‘Je komt zo veel verhalen tegen in een plek zoals Manus Prison, maar als je een beetje over alles vertelt dan vertel je uiteindelijk niets’, geeft de regisseur toe.

Chauka
Na twee maanden intensief brainstormen kwamen ze uiteindelijk uit op chauka, een inheemse vogel die endemisch is voor Manus. ‘De vogelzang was altijd goed te horen wanneer Behrouz me in de vroege ochtend opbelde. Het is een heel speciale vogel. Op een eiland driehonderd meter verderop vind je de vogel al niet.’ Chauka groeide uit tot een symbool van de Manus-identiteit en moraliteit, schrijft Michelle Nayahamiu Rooney in haar memorabele essay Chauka, where are you. De vogel is zelfs op de vlag van Manus te zien. Het beestje is tegelijkertijd een gids, een tijdwaarnemer en een waarschuwende stem: het wekt mensen op en geeft een signaal wanneer de rusttijd aanbreekt. In de film wordt de vogel ook de stem van vrijheid: de stem van de gedetineerde die de waarheid over het Manus-detentiecentrum verspreidt.

‘Toen Behrouz me vertelde dat de naam chauka ook door de Australische bewakers wordt gebruikt om kerkers te benoemen, wist ik dat chauka de focus van de film moest worden. Zo vertellen we het complete verhaal van Manus – een pittoreske plaats die een scène van folteringen wordt.’ Volgens Sarvestani is het geen toeval dat de bewakers een belangrijk element van de inheemse cultuur respectloos behandelen. De oorspronkelijke volkeren worden in Australië nog steeds gediscrimineerd. ‘Tegen vluchtelingen wordt er zelfs gezegd dat de mensen uit Manus kannibalen zijn.’ De bewoners van Manus worden vervolgens weer wijs gemaakt dat ze met terroristen zitten opgeschept.

Geruchten
‘Populistische politici en de media schilderen ons af als gevaarlijke misdadigers die het land proberen binnen te dringen’, vertelt Boochani. ‘Ze verspreiden geruchten dat we allemaal voor overlast zullen zorgen. Zo zaai je haat tegen vluchtelingen. Zo worden mensen bang van andere mensen, die hun landen verlaten vanwege discriminatie, oorlog of vervolging.’ Kamali Sarvestani vult aan: ‘Als crimineel word je tenminste berecht en je belandt bijvoorbeeld voor drie jaar in de cel. De vluchtelingen op Manus weten niet hoe lang ze op het eiland zullen worden vastgehouden. Ze willen er trouwens helemaal niet zijn. Ze worden gefolterd met het idee dat ze daar misschien de rest van hun leven zouden moeten doorbrengen.’ Dit maakt het detentiecentrum erger dan een gevangenis, merkt Boochani. ‘In een gevangenis wordt je niet gedwongen om wreed te zijn tegen andere mensen om te overleven. Hier wel. Mensen worden bewust tegen elkaar opgestookt.’

In de kerkers verliezen gedetineerden het besef van tijd. Daarom vragen ze vriendelijk aan chauka om hen de tijd te wijzen. Kamali Sarvestani valt even stil. ‘Ik ben totaal niet gelovig, maar ik voelde chauka’s aanwezigheid tijdens het maken van de film. Het was alsof ondefinieerbare energie ons vooruit hielp.’

Boochani won eind januari de Victorian Prize for Literature, de hoogste Australische literaire prijs, voor zijn debuut over het leven in Manus Prison. Hij is van plan om verhalen te blijven vertellen. ‘Ik wil dat mensen wereldwijd op de hoogte zijn van de misstanden in Australische detentiecentra. Mijn boodschap voor Europeanen is: volg het voorbeeld van Australië niet. Als jullie het wel doen, dan gaan jullie mensen alleen maar vernederen, in plaats van de vluchtelingenkwestie op te lossen.’

‘Chauka, please tell us the time’ is op 22 maart op NPO2 Plus te zien. Het is ook mogelijk om de film op Vimeo on demand te bekijken.