Surinaamse Nederlanders Noraly Beyer, Typhoon en Patricia Kaersenhout gingen in de documentaire Amsterdam, sporen van suiker op zoek naar hun voorouders. De Kanttekening sprak de maker van de film Ida Does en historicus Karwan Fatah-Black over de nationale archieven in Suriname.

Als voormalig nieuwslezeres Noraly Beyer vroeger bij haar familie over de slavernij begon, werd ze afgewimpeld. Liever niet over praten, zeiden ze, wat geweest is, is geweest. In de documentaire Amsterdam, sporen van suiker die onlangs is uitgezonden op NPO2 wordt geprobeerd om het verleden tastbaarder te maken. Documentairemaker Ida Does volgt Noraly Beyer en nog twee prominente Surinaamse Nederlanders, kunstenares en activiste Patricia Kaersenhout en artiest Glenn de Randamie, beter bekend als Typhoon, op hun zoektocht naar hun voorouders. Het resultaat is een indrukwekkend verhaal van drie mensen die elk op hun eigen wijze geconfronteerd worden met het slavernijverleden.

Beyer en haar familie waren altijd in het ongewisse over hun afkomst. Ze stuit op een zwarte betovergrootmoeder, Sophietje. Ze leefde in slavernij. De witte slavenhouder Egbert van Emden is vermoedelijk haar betovergrootvader. Het geboortehuis van de gefortuneerde Van Emden staat nog steeds in Amsterdam aan de Zandstraat, op de hoek van de Kloveniersburgwal, in het hart van de grachtengordel.

Het verhaal van Typhoon is op een andere manier door de slavernij getekend. Hij bracht zeven generaties van zijn stamboom in kaart. Dan blijkt hij een voorvader te hebben die opgroeide in de slavernij maar zich als vrij man in het Amerikaanse Boston ging inzetten voor de afschaffing ervan.

De derde Surinaamse Nederlander in de documentaire, kunstenares Patricia Kaersenhout, heeft een voorvader die in slavernij geboren is maar is vrijgekocht. Uiteindelijk is hij na zijn dood als enige zwarte man begraven in de Oude Kerk in Amsterdam. Er volgen aangrijpende beelden van een installatie van Kaersenhout waarin ze het vele bloed dat vloeide op de suikerplantage – er bleef regelmatig een vinger haken in de grote suikermachines – zichtbaar maakt.

‘In totaal hebben de Nederlanders vanaf eind zestiende eeuw zo’n zeshonderdduizend mensen uit Afrika gehaald’, zegt Does. ‘Ze werden als slaaf verkocht in Suriname, de Antillen, Curaçao en Brazilië. Daar werden ze gedwongen op plantages te werken of in het huishouden van de slavenhouder’. In 1863 werd de Nederlandse slavernij afgeschaft.

Does is twee jaar bezig geweest met de documentaire. Ze filmde in Amsterdam en Suriname. Ze vindt het nodig dat deze verhalen op dit moment worden verteld. ‘Ik vind het belangrijk dat een breed publiek kennisneemt van deze geschiedenis. Het is een periode waarvan wordt gezegd ‘dat weten we nu wel, laten we het er niet meer over hebben’. Met deze film wil ik laten zien hoe actueel het onderwerp nog is. We kunnen niet doen alsof de slavernij iets van lang geleden is, want honderdvijftig jaar is niet lang geleden. Mijn overgrootouders leefden in slavernij, het is dichtbij.’

Een hoogtepunt is de scène waarin een wintipriesteres een ritueel uitvoert waarbij ze de voorouders in slavernij oproept, te midden van de schilderijen in de grote tentoonstelling van de Hermitage, Hollanders in de Gouden Eeuw.

Tijdens het maken van de documentaire stuitte Does op bijzondere vondsten. Bij het filmen van het familieverhaal van Beyer stuitte ze op een foto uit midden negentiende eeuw. Daarop staat Van Emden met op de achtergrond een zwarte vrouw. Omdat het in die tijd wel tien minuten duurde voordat de foto was gemaakt, kan dat geen toevalligheid zijn. ‘Ik heb me dagenlang afgevraagd waarom deze vrouw op zijn foto staat? Wil hij daar iets mee zeggen, wil hij een boodschap meegeven?’

Ook Karwan Fatah-Black, historicus en docent gespecialiseerd in de Nederlandse koloniale geschiedenis aan de Universiteit Leiden, is onder de indruk van de foto. ‘Het is één van de weinige foto’s waarin je een huiselijk tafereel ziet met een zwarte vrouw erbij.’ De foto is in een familiealbum bewaard gebleven. Er werden in de negentiende eeuw wel vaker slavenhouders te midden van hun slaven afgebeeld maar dan was het om hun welvaart te tonen. Bij deze foto lijkt het erop dat de vrouw echt onderdeel uitmaakte van het huishouden.

Volgens Fatah-Black geeft Amsterdam, sporen van suiker een realistisch beeld van wat je kunt verwachten als je Surinaamse wortels hebt en op onderzoek uitgaat. ‘Veel Surinamers die afstammen van slaven hebben ook witte slavenhouders in de familie. Maar ook de vrije zwarte bevolking had zelf slaven. Slavernij tekende de hele samenleving.’

Spoorzoeken naar het verleden is nog altijd geen eenvoudige opgave. Volgend jaar rond deze tijd wordt het gemakkelijker voor Surinaamse Nederlanders die benieuwd zijn naar hun geschiedenis. De nationale archieven van Suriname en Nederland met daarin drieënveertig dikke boeken met meer dan tachtigduizend namen van tot slaaf gemaakten en hun slavenhouders zijn dan gedigitaliseerd.

‘Maar er zijn nog meer bronnen die nagekeken moeten worden’, zegt Fatah-Black, de gerechtelijke archieven. ‘Er zijn veel rechtszaken geweest tegen tot slaaf gemaakten. Een voorouder van Typhoon is wegens het schrijven van liefdesbrieven en het bedrijven van de liefde met een vrije vrouw gestraft met de Spaanse bok. Dat is een vreselijke straf waarbij je met de armen en benen vastgebonden tot bloedens toe werd geslagen. Ik denk dat als we deze bronnen met veel meer mensen en middelen gaan bekijken we een veel beter beeld krijgen van die samenleving.’

Maar tot hoever kun je terugzoeken? Op een gegeven moment kom je uit bij de generatie uit Afrika. Daar is volgens Fatah-Black bijna niets over bekend. ‘Hoe de mensen op het slavenschip heetten, weten we zelden. Ze werden niet als mens gezien maar als handelswaar en kregen een nummer. In de kolonie aangekomen kregen ze een naam, maar pas in de negentiende eeuw werden geboorte en overlijden geregistreerd. De tijd daarvoor is eigenlijk giswerk.’

Amsterdam, sporen van suiker is terug te bekijken op uitzenddinggemist.nl