Netflix wordt steeds internationaler. Zo kunnen wij sinds kort kijken naar Turkse series en zelfs naar Turkse Netflix Originals. De series worden niet overal positief ontvangen: ze worden beschuldigd van het verspreiden van verkapte nationalistische propaganda voor een discutabel regime.

Al een tijd geleden was in Turkije de serie Muhtesem Yüzyil (2011-2014) – in de VS te zien als Magnificent Century – een groot succes op Netflix. Volgens de streamingdienst zelf was de serie, die eind 2018 weer van Netflix verdween, een van haar grootste ‘import-successen’. De serie is gebaseerd op het leven van Süleyman de Prachtlievende, de sultan van het Ottomaanse Rijk in de zestiende eeuw. Süleyman had als doel een machtig imperium te stichten dat nog groter zou worden dan dat van Alexander de Grote.

Muhtesem Yüzyil focust vooral op de grote successen die Süleyman behaalde. Het laat zien hoe zijn naam belangrijk werd in de islamitische wereld. De spanning tussen het christelijke Europa en het Ottomaanse Rijk is een constante aanwezigheid op de achtergrond, terwijl er militaire campagnes worden voorbereid. Daarnaast fictionaliseert de serie verschillende romantische relaties en vijandschappen tussen de leden van het keizerlijke huishouden.

Het Ottomaanse Rijk is sinds Erdogan aan de macht is weer belangrijk voor het Turkse nationale besef. Süleyman heerste van 1520 tot 1566, toen het Ottomaanse Rijk op het hoogtepunt van zijn macht was. Deze gouden eeuw spreekt nog steeds erg tot de verbeelding.

Turkije kent tegenwoordig zelfs een ware Ottomania-trend, een obsessie met het Ottomaanse Rijk, zo schreef the New Yorker in 2014. Deze Ottomania uit zich onder meer in de populariteit van Ottomaanse kookboeken, het gebruik van kalligrafie, woondecoratie, traditionele Ottomaanse kleding en zelfs een Burger King-reclame waarin een janitzaar, een lid van Süleymans leger, zich op een burger met hummus stort.

In diezelfde tijd werd Muhtesem Yüzyil uitgezonden. Analisten koppelen het succes van deze serie aan een groeiend zelfvertrouwen in Turkije. De serie zou een nationalistisch gevoel en vijandigheid jegens buurlanden aanwakkeren.

Ottomania

Volgens Turkije-deskundige Petra de Bruijn is Ottomania een trend die zich in allerlei aspecten van de Turkse cultuur en maatschappij manifesteert. Dit heeft te maken met geschiedenis van de afgelopen eeuw.

De Bruijn: ‘Het Ottomaanse Rijk is na afloop van de Eerste Wereldoorlog door de geallieerden opgedeeld in invloedssferen, bij het Verdrag van Sèvres in 1920. Alleen een klein stukje Anatolië mocht het behouden. Samen met de traumatische ervaringen van de daaraan voorafgaande tien jaar, waarin het land bijna voortdurend in oorlog was, veroorzaakte dit een enorm trauma bij de Turkse machthebber.’

Dit wantrouwen tegenover het Westen, waarbij gevreesd wordt dat het Westen Turkije opnieuw wil opdelen, leeft nog steeds. ‘De oprichters van de Republiek wilden van Turkije een westers gerichte maatschappij maken. Kemal Atatürk en de zijnen probeerden de bevolking hiervan te overtuigen via een sterk seculiere en nationalistische ideologie.’

Vaderlandsliefde is in Turkije nog steeds erg belangrijk. Volgens De Bruijn zijn vele Turken zelfs bereid daarvoor te sterven. Maar de islam was in Turkije lange tijd een ondergeschoven kindje.

‘Religie werd naar de privésfeer verbannen. Zeker in de jaren dertig was het regime uitgesproken vijandig jegens religie,’ legt de Bruijn uit. Volgens haar sprak de kemalistische ideologie vooral de stedelijke elite aan. ‘De mensen op het Turkse platteland profiteerden veel minder van de vooruitgang en vonden dat hun hun religieuze gevoelens werden genegeerd. Na de Tweede Wereldoorlog, toen er een meerpartijenstelsel werd geïntroduceerd, kreeg religie opnieuw een plaats in de maatschappij.’

De politiek speelt in op deze religieuze gevoelens. Dit is een proces dat – met vallen en opstaan – is doorgegaan tot aan het huidige regime van Erdogans AKP-partij, zegt De Bruijn. De Ottomaanse sultan was ook een religieus leider, de kalief, de leider van alle moslims. Daar wordt nu op teruggegrepen.

‘In veel Turkse series wordt nationalisme uitgedragen’

Televisieseries zijn voor Turkije een belangrijk exportproduct. Toeristen bezoeken dan ook vaak de plekken die ze in series gezien hebben. Maar vanuit Turkije zelf kreeg Muhtesem Yüzyil juist weer veel kritiek, omdat het op respectloze wijze een hedonistisch beeld van – een alcohol drinkende! – Süleyman zou laten zien. Ook president Erdogan is geen fan van de serie. Hij sprak zich uit over de negatieve manier waarop de Turkse geschiedenis zo aan jongere generaties zou worden getoond. De serie werd zelfs voor het gerecht gedaagd.

Ook Dirilis: Ertugrul (2014-2019) is een Turkse serie die op Netflix wordt vertoond en door sommige kijkers wordt beschuldigd van nationalistische propaganda. De serie is gericht op een huishoudelijk publiek. Dirilis: Ertugrul werd in Turkije uitgezonden op TRT, het nationale televisienetwerk. De serie speelt zich af in de dertiende eeuw en gaat vooral over islamitische Oguzen, een van de grootste Turkse stammen in Centraal-Azië.

De Oguz-stam komt al voor in Turkse mythen, waarin beschreven staat hoe de stam uit 24 takken bestaat die de basis vormen voor de huidige Turkse volkeren. Ze zouden afstammen van de Turkse heerser Oguz Han. Dirilis: Ertugrul gaat vooral over het leven van Ertugrul, de vader van Osman I, stichter van het Ottomaanse Rijk. Het vervolg van de serie, Kuruluş: Osman, gaat over deze stichter en de strijd die hij voert.

In Dirilis: Ertugul, dat vijf seizoenen telt, vechten de Turken tegen de christelijke kruisvaarders in Anatolië, Mongolen en het Byzantijnse Rijk. The New York Times wijst erop dat er nogal coulant wordt omgegaan met de feiten en het Ottomaanse Rijk nobeler wordt gepresenteerd dan het was. Het islamitische nationalisme dat eruit zou spreken brengt de krant in direct verband gebracht met het regime van Erdogan. De focus op de strijd tegen vijanden en verraders van Turkije zou de huidige tijdsgeest in Turkije weerspiegelen, zo schrijft the New York Times.

In tegenstelling tot Muhtesem Yüzyil weet de Turkse president deze serie wel te waarderen, namelijk als een belangrijke cultuuruiting die stem geeft aan de conservatieve massa. Dat de serie bedoeld is om een nationalistisch sentiment onder Turken aan te wakkeren en ze bewust te maken van de geschiedenis van hun land, is overigens geen geheim. Volgens de adjunct-directeur van TRT, Ibrahim Eren, is het belangrijk voor Turken om te weten hoe hun staat is ontstaan.

Propaganda?

Deze series zijn niet zozeer controversieel omdat ze islamitische propaganda zouden bedrijven, maar nationalistische propaganda. De series zouden het idee romantiseren dat Turkije de unieke missie heeft om de erfgenaam van een ooit zo machtig rijk te worden.

Nationalistische Turkse televisieseries lijken te onderstrepen dat er zoiets als een nationale wil of een heilig doel zou zijn, een sentiment dat ook is terug te vinden in Erdogans campagnevoering. Door een bepaald geïdealiseerd beeld van het verleden te geven geeft Turkije tevens aan hoe de toekomst van het land eruit zou moeten zien.

Volgens Petra de Bruijn is er wel een groot verschil tussen Muhtesem Yüzyil en Dirilis Ertugrul. Muhtesem Yüzyil is gemaakt door een onafhankelijke productiemaatschappij, zegt ze. De serie toont het hofleven en de rol die vrouwen daarin spelen. De vrouwen zijn zeer machtig en hebben grote invloed op de politiek. Vooral in de eerste seizoenen laat de serie veelal de intriges in de harem zien.

De Bruijn: ‘Dit is ook de kritiek van Erdogan. De serie laat Suleyman als een rechtvaardig staatsman zien, die wikt en weegt. Niet als de sterke krijgsheer waar het Westen bang voor was – hij stond in 1529 voor Wenen –, maar als een sultan die voor enorme gebiedsuitbreiding zorgde via de talloze veldslagen en veldtochten die hij ondernam. Dirilis Ertugrul is voor de staatstelevisie gemaakt – en sommigen beweren in opdracht van iemand uit de entourage van Erdogan. Deze serie is veel meer op het krijgsgebeuren gericht.’

‘Nationalisme is in de Turkse samenleving veel meer aanwezig dan bijvoorbeeld in Nederland’

Sinds 2018 is de Turkse serie Börü (‘Wolf’) via Netflix te streamen. In deze serie staat de eigentijdse Turkse geschiedenis centraal. De serie volgt de belevenissen van enkele Turkse militairen die tegen terroristen vechten. De terroristen blijken leden van de Koerdische Arbeiderspartij, de PKK, te zijn. Critici vinden dat deze serie anti-Koerdische, nationalistische propaganda bedrijft. Zo schrijft de website Middle East Eye dat Börü ‘misschien wel het beste voorbeeld is van ultranationalistische populaire cultuur.’

We vragen De Bruijn of zij vindt dat de beschuldiging van propaganda in de Turkse series terecht is.

‘In veel Turkse series, vooral historische serieus en actieseries, wordt Turks nationalisme uitgedragen. Nationalisme is in de Turkse samenleving veel meer aanwezig dan bijvoorbeeld in Nederland.’ Maar eigenlijk is alleen de Netflix Original Hakan: Muhafiz of The Protector – een fantasy-verhaal waarin de jonge hoofdpersoon Hakan een geheime opdracht krijgt om Istanbul te beschermen – direct voor een buitenlands publiek gemaakt, zegt De Bruijn. ‘De andere series zijn vooral voor de Turkse kijker bestemd.’

Wel versterken al deze series volgens De Bruijn – bewust dan wel onbewust – nationalistische gevoelens in Turkije. ‘Dit gebeurt door te laten zien dat Turken, nu de underdog in Europa, ook een glorieus verleden hadden, zoals in Muhtesem Yüzyil. En bijvoorbeeld door bij de strijd tegen de Koerdische nationalisten in Börü een gevoel van rechtvaardiging voor alle dode Turkse soldaten te kweken.’

Rest daarmee de vraag of Netflix zelf geen bedenkingen heeft bij het uitzenden en produceren van dit soort series. Netflix wilde echter niet reageren.