‘Heel lang waren er geen partijen voor niet-witte mensen, nu zijn er eindelijk wel partijen die zich voor deze gemarginaliseerde groepen inzetten.’

Nieuwe Nederlanders stemden vroeger veelal PvdA, maar die tijd ligt ver achter ons. Denk heeft met drie zetels in de Tweede Kamer een stevige politieke positie verworven. Twee andere partijen voor nieuwe Nederlanders, Nida en Bij1, hebben de ambitie om ook landelijk te gaan. Hoe kijken deze drie nieuwe partijen aan tegen de Provinciale Statenverkiezingen, die op 20 maart worden gehouden? Hebben de gevestigde partijen iets verkeerds gedaan, zodat deze drie nieuwe partijen konden ontstaan, of is het een natuurlijke ontwikkeling? En hoe verschillen Denk, Nida en Bij1 van elkaar? De Kanttekening sprak over de politiek van Denk, Nida en Bij1 met de Turks-Nederlandse historici Armand Sag en Tayfun Balcik, schrijver en beleidsondernemer Kiza Magendane, Bij1-lid en voormalig SP-raadslid Rebekka Timmer, Nida-campagneleider Oscar Bergamin, opiniepeiler Aziz el-Kaddouri van EtnoBarometer en politiek wetenschapper Floris Vermeulen van de Universiteit van Amsterdam.

Provinciale Statenverkiezingen
‘Bij de Provinciale Statenverkiezingen zijn de opkomstcijfers altijd erg laag’, vertelt Kaddouri. Hij doet onderzoek naar het stemgedrag van nieuwe Nederlanders. ‘Ik wil nog wel kijken hoe de Provinciale Statenverkiezingen leven onder Nederlanders van kleur, of mensen überhaupt naar de stembus gaan en op welke partijen ze gaan stemmen, maar ik denk dat veel mensen deze verkiezingen aan zich voorbij laten gaan. Een bijkomende factor is dat mensen die nog geen Nederlands paspoort hebben, niet mogen stemmen voor de Provinciale Staten, maar alleen voor de gemeenteraad. Dit gaat Denk en Nida stemmen kosten op 20 maart. Als je de programma’s van Denk en Nida erbij pakt, valt het op dat deze vooral gaan over landelijke thema’s. De programma’s van Denk voor de verschillende provincies zijn voor een groot deel copy-paste. Dat levert ook wel grappige dingen op: in het verkiezingsprogramma voor Noord-Brabant stelt Denk dat er beter openbaar vervoer moet komen, maar men baseert zich op een rapport dat over Amsterdam gaat.’

Denk doet in alle provincies mee, Nida alleen in Noord- en Zuid-Holland. Bij1 ziet af van deelname aan de Provinciale Statenverkiezingen. Waarom is dat zo? Volgens Kaddouri gaat het Denk vooral om de Eerste Kamer. ‘De leden van de Provinciale Staten kiezen de leden van de Eerste Kamer en als je in de Eerste Kamer komt, kun je meer invloed uitoefenen op het landelijke beleid.’ De in 2013 opgerichte partij Nida kiest voor een bottom-up benadering. Nida-campagneleider Oscar Bergamin legt uit: ‘We willen eerst in de gemeenteraden, dan in de provincies en daarna pas de nationale politiek in. Als we een mooi resultaat weten te halen bij de Provinciale Statenverkiezingen, dan gaan we in 2021 zeker meedoen aan de Tweede Kamerverkiezingen. In 2017 vonden we het echter nog te vroeg.’ Bergamin benadrukt dat je lokaal en provinciaal ook veel kunt bereiken. ‘Met een zetel kun je al best veel invloed uitoefenen. Zestig procent van alle moties die de Nida-fracties in Rotterdam en Den Haag hebben ingediend, zijn aangenomen. Als je echt wat wilt bereiken, moet je ook samenwerken met andere partijen.’

En Bij1 dan, waarom doet deze partij niet mee? Volgens Rebekka Timmer, voormalig SP-raadslid in Hilversum en een rijzende ster in de partij van Sylvana Simons, moet Bij1 de juiste prioriteiten stellen. ‘Waar steken we energie en menskracht in? Zijn de Provinciale Staten wel het juiste podium voor het Bij1-geluid?’ Dat de partij afziet van de Provinciale Statenverkiezingen betekent echter niet dat Bij1 ook de Tweede Kamerverkiezingen aan zich voorbij zal laten gaan. ‘We zijn een landelijke partij, met een boodschap voor heel Nederland. Natuurlijk moeten we veel werk verzetten om in de Tweede Kamer te komen, maar ik denk dat het ons zou moeten lukken.’

Kaddouri vermoedt dat Bij1 niet meedoet aan de Provinciale Statenverkiezingen omdat er te veel wordt geruzied binnen de partij. ‘Sylvana Simons is een dominante persoonlijkheid die geen vrienden maakt. Daarom haalde de partij in 2017 nauwelijks stemmen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen en ligt Simons nu zo moeilijk in de Amsterdamse gemeenteraad. Een van de oprichters van Bij1, Bram Verhappen, is alweer met de noorderzon vertrokken. Hij ergerde zich enorm aan Simons.’

Floris Vermeulen wijt het ‘thuisblijven’ van Bij1 vooral aan organisatie, of beter gezegd het gebrek daaraan. ‘De partij is zwak georganiseerd en heeft de kracht niet om aan de verkiezingen van 20 maart mee te doen. Het is een heel diverse groep, met een sterke activistische vleugel. Bij1 krijgt wel steun van Surinaamse Amsterdammers, maar die is niet zo sterk als de Turkse steun voor Denk. Daarnaast is Bij1 erg met zichzelf bezig en worstelt de partij over de te volgen koers. Ze behouden liever wat ze hebben dan dat ze grote risico’s nemen. Bij1 heeft met veel moeite één zetel gehaald in de Amsterdamse gemeenteraad. Hoewel Sylvana Simons ongelooflijk veel media-aandacht heeft gekregen, viel het electorale resultaat van haar partij nogal tegen.’

‘Wie komt er nog voor ze op?’
Hebben de gevestigde partijen schuld aan het ontstaan van Denk, Nida en Bij1? Volgens Tayfun Balcik, programmacoördinator bij The Hague Peace Projects, had de oprichting van deze partijen niet gehoeven. ‘Het is ergens misgelopen bij de PvdA, daarom ontstond bij Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk (oprichters van Denk, red.) de behoefte om zich af te splitsen. De gevestigde partijen, niet alleen de PvdA, maar ook D66, GroenLinks en de SP, zijn naar rechts opgeschoven. Ze werden dwingender met betrekking tot het thema integratie. Er was nog maar weinig perspectief voor een positiever beeld. Daarom voelden veel mensen zich niet meer bij de traditionele partijen thuis.’

Armand Sag beaamt dit: ‘Bij de gevestigde partijen heeft men geen empathie voor de standpunten van de gemiddelde Turks-Nederlandse kiezer, die conservatief is en Erdogan steunt. Toen de Nederlandse regering in 2017 minister Fatma Betül Sayan Kaya tegenhield, steunden vrijwel alle politieke partijen Mark Rutte. Ik had van Jesse Klaver van GroenLinks verwacht dat hij zich verzoenend zou opstellen, maar dat was niet zo. Ook in die kwestie rond de weekendscholen zoekt Nederland de confrontatie op, waar Denk electoraal van profiteert. Ik heb trouwens het gevoel dat deze kwestie erg wordt opgeklopt. Er zijn aanvragen ingediend, maar nog niets is goedgekeurd.’

Vermeulen gelooft niet dat de opkomst van Denk, Nida en Bij1 alleen maar de schuld is van bestaande traditionele partijen. ‘Het zijn seculiere, progressieve partijen. Migranten zijn vaak religieus en conservatief – dat botst. Niettemin, de nieuwe partijen zijn een reactie op het populisme en het anti-islamdiscours. De gevestigde partijen hebben hierop te zacht gereageerd, ook uit berekening. De discussies over onverdoofd ritueel slachten en islamitische scholen hebben de PvdA van moslimkiezers vervreemd. Wouter Bos stelde dat de Partij van de Arbeid niet de ‘Partij van de Allochtonen’ is. Dit en de uitlatingen van Asscher, die zei dat etniciteit er niet toe zou moeten doen, zette kwaad bloed bij mensen die zich gediscrimineerd voelen. Wie komt er nog voor ze op?’

Volgens Sag hebben de gevestigde partijen bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 en 2010 nog wel gepoogd om de Turkse Nederlandse kiezers binnenboord te houden. ‘D66’er Fatma Koser Kaya gaf allerlei interviews aan Turks-Nederlandse tijdschriften, daarom werd ze met voorkeurstemmen in de Tweede Kamer verkozen. Ook PvdA-politici met een Turkse achtergrond kregen aandacht in deze bladen. Dit behoort echter tot het verleden. De tijdschriften schrijven tegenwoordig alleen nog maar over Denk. Ik heb het idee dat de gevestigde partijen geen pogingen meer doen om de Turks-Nederlandse kiezers terug te winnen. Ze beschouwen deze kiezers als verloren. Dat is positief voor Denk, want die partij weet nu dat ze in het vervolg altijd op deze kiezers kan rekenen.’

Een belangrijk incident voor het ontstaan van Denk was het Motivaction-onderzoek uit november 2014 naar de opvattingen van Turkse jongeren in Nederland. Volgens het rapport zouden veel jonge Turken sympathie hebben voor terreurorganisatie IS. Toenmalig PvdA-minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken noemde de conclusies van het rapport ‘verontrustend’, wat kwaad bloed zette bij Turkse Nederlanders. Het onderzoeksbureau had driehonderd Turkse en vierhonderdvier Marokkaanse Nederlanders tussen de achttien en vierendertig jaar gevraagd naar hun mening over conflicten in de Arabische landen, waaronder de Syrische burgeroorlog. De onderzoekers spraken met mensen voor de moskee en in een winkelcentrum – volgens critici een heel selectieve methode, omdat je op die manier alle mensen negeert die nooit in een winkelcentrum komen. Onderzoeksbureau Labyrinth, dat het Motivaction-onderzoek kritisch onder de loep nam, concludeerde een half jaar later dat de vragen niet eenduidig waren geformuleerd en dat het niet duidelijk was wat jongeren precies verstonden onder de termen ‘jihad’ en ‘kalifaat’. Het onderzoek van Motivaction was kortom ondeugdelijk. Voor critici van de PvdA was dit het bewijs dat Asscher niet te vertrouwen was en uit politiek gewin al te gretig het rapport had omarmd. Volgens Kiza Magendane wilde Asscher uit politiek-strategische overwegingen breken met het imago van de PvdA als een partij van ‘theedrinkers’.

Selectieve verontwaardiging
Nida werd in 2013 opgericht door oud-GroenLinks-raadslid Nourdin el-Ouali en staat een progressieve, islamitisch geïnspireerde politiek voor. Volgens Bergamin is GroenLinks ‘wel een beetje een witte partij’. Hij vindt het kwalijk dat GroenLinks Den Haag zich verzette tegen een monument voor Keti Koti, de herdenking van de afschaffing van slavernij in Suriname. Dat ziet hij als een van de voorbeelden waaruit blijkt dat de gevestigde partijen niet voldoende opkomen voor de belangen van nieuwe Nederlanders. Ook hekelt Bergamin ‘Turkije-bashing’; Nederlandse politici maken zich volgens hem schuldig aan selectieve verontwaardiging, door heel kritisch te zijn op Turkije maar zwijgen over de mensenrechtenschendingen in Egypte, waar maarschalk Abdel Fattah al-Sisi de Moslimbroederschap onderdrukt. Bergamin zegt dat Nida wil opkomen voor de mensenrechten en dat Turkije ook bekritiseerd mag worden. Over de Armeense Genocide, de Koerdische kwestie en de politiek van Erdogan heeft Nida echter geen mening. ‘We zijn nu vooral bezig met inclusiviteit en lokale en provinciale thema’s. Over veel zaken hebben we nog geen standpunt geformuleerd, ook niet over euthanasie bijvoorbeeld. Dat moet allemaal nog. We bestaan nog niet zo lang.’

Timmer ziet de opkomst van Denk, Nida en Bij1 als een natuurlijke ontwikkeling. ‘Heel lang waren er geen partijen voor niet-witte mensen. Nu zijn er eindelijk wel partijen die zich voor deze gemarginaliseerde groepen inzetten.’ Toch vindt Timmer dat de gevestigde partijen behoorlijk tekort zijn geschoten. ‘Partijen als PVV, het Forum voor Democratie, maar ook de SP propageren racistische politiek. Andere partijen verzetten zich hier onvoldoende tegen. En als je je niet tegen racisme verzet, ben je ook schuldig aan racisme.’

‘Dat Denk, Nida en Bij1 zijn opgericht, heeft ook een positief effect voor de gevestigde partijen’, meent Balcik. ‘Ze worden namelijk met de neus op de feiten gedrukt, wat hopelijk zal leiden tot zelfreflectie. GroenLinks Amsterdam heeft belangrijke stappen gezet en wil mensen met een migratieachtergrond toekomstperspectief bieden. Ik hoop dat andere partijen dit voorbeeld volgen en er ook zijn voor nieuwe Nederlanders. Discriminatie is een belangrijk onderwerp, maar er gebeurt nog steeds weinig op dit vlak. De gevestigde partijen pikken dit thema maar niet op.’

Intersectionaliteit
Maar hoe divers zijn de partijen die diversiteit prediken? Denk wordt door de buitenwacht als een ‘Turkenpartij’ gezien, wat niet helemaal terecht is, omdat ook Marokkaanse Nederlanders en andere groepen nieuwe Nederlanders de partij van Kuzu steunen. Daarnaast krijgt Denk ook de steun van heel linkse, witte Nederlanders, zoals Marit van Splunter van Movement X en de antiracistische, antizionistische beweging van de Vlaamse activist Dyab Abou Jahjah. Ook Nida is qua achterban diverser dan buitenstaanders op het eerste gezicht zouden denken. ‘We zijn geen Marokkanenpartij’, zegt Bergamin. ‘Onze achterban bestaat uit mensen van verschillende achtergronden, die zich laten aanspreken door onze boodschap. Behalve Marokkanen, Pakistanen, Somaliërs en Surinamers zitten er ook Turkse mensen bij Nida, zoals Cemil Yilmaz, lijsttrekker van de Nida-lijst in Den Haag en nu onze fractievertegenwoordiger. Buitenstaanders steken soms de draak met Nida, we worden wel eens Denk voor hbo’ers genoemd en de partij voor bakfietsmoslims. Maar we zijn er voor iedereen. Wel zijn er veel mensen actief voor Nida die weten waarover ze praten – juristen, accountants enzovoort.’ Timmer benadrukt dat Bij1 er is voor alle gemarginaliseerde groepen, niet alleen etnische en religieuze groepen. ‘Je moet denken aan sekswerkers, mensen met een lichamelijke beperking en LGBTQIA+-mensen. Daar zijn er heel veel van.’

Het onderscheidende van Bij1 is de ideologie van intersectionaliteit, de notie dat individuen in een samenleving discriminatie en onderdrukking ondervinden op grond van een veelvoud van factoren. Volgens Timmer betekent dit in de praktijk dat je dingen bij elkaar moet betrekken. ‘Intersectionaliteit lijkt een moeilijk begrip, daarom zal ik een concreet voorbeeld geven: een zwarte vrouw wordt niet alleen gediscrimineerd op basis van haar huidskleur, maar ook omdat ze een vrouw is. Je kunt het racisme niet aanpakken zonder het seksisme te bestrijden. En je kunt armoede niet tegengaan als je racisme laat liggen.’ Ook Balcik vindt intersectionaliteit een goed bruikbaar begrip: ‘Turkse Nederlanders zijn geen homogene groep, Marokkaanse Nederlanders en andere Nederlanders van kleur ook niet. We moeten oog hebben voor de minderheden binnen de minderheden. Een partij als Denk doet dat juist niet.’

De sterke nadruk op intersectionaliteit heeft desalniettemin niet geleid tot goede electorale resultaten voor Bij1. Volgens Kiza Magendane komt dit omdat Bij1 door anderen als elitaire partij wordt gezien, die niet opkomt voor de ‘gewone Nederlander’. Het gebrek aan electoraal succes is echter niet erg. ‘Bij1 is een voorhoedepartij en wil GroenLinks of de PvdA echt niet vervangen. Je hoeft niet aan alle knoppen te zitten om invloed uit te oefenen. Bij1 oefent ondanks die ene zetel in de Amsterdamse gemeenteraad heel veel invloed uit op Nederland, via taal, denkbeelden, enzovoort. Andere partijen, zoals GroenLinks, PvdA en D66, nemen deze denkbeelden over. Wat dat betreft leidt al die media-aandacht voor Bij1 wel tot een positief resultaat.’

Toekomst
Vermeulen is sceptisch over de toekomstkansen van Bij1, maar vraagt zich ook af of Nida het wel gaat redden. ‘In 2018 deed Nida niet mee aan de gemeenteraadsverkiezingen in Amsterdam, omdat de partij te weinig kans had om een zetel te halen. Bij Nida, zo is mijn indruk, moet men opboksen tegen een heel sterke partij. Voor een groot deel vissen Nida en Denk in dezelfde vijver. Denk staat echter enorm op voorsprong, omdat de partij in de Tweede Kamer vertegenwoordigd is en beschikt over een sterk netwerk via Turkse moskeeën. Nida is wat dit betreft nog zoekende; ik vraag mij af of de partij het wel gaat redden. In Noord-Holland is de machtsbasis van Nida niet zo sterk, in Zuid-Holland doen ze het denk ik beter, omdat de partij in de gemeenteraden van Rotterdam en Den Haag vertegenwoordigd is. Nida heeft de ambitie om verder te reiken, maar ze zal het nog erg moeilijk krijgen.’

Denk heeft wel succes. Dat is in die zin uniek, dat Denk-achtige partijen als de Allianz Deutscher Demokraten (de Duitse Denk) en Be.One (de Belgische Denk/Bij1 van Dyab Abou Jahjah) vooralsnog niet echt van de grond komen. Dat de ADD povere electorale resultaten boekt komt door het Duitse kiesstelsel. ‘In Nederland is het voor kleine partijen relatief gemakkelijk om in de Tweede Kamer te komen, in Duitsland heb je een kiesdrempel van vijf procent. Wel zie je in Duitsland dezelfde frustraties als in Nederland, omdat het anti-islamdiscours bijna overal in Europa aanwezig is.’ Dat Be.One niet echt aanslaat, komt volgens Vermeulen omdat Abou Jahjah nauwelijks over een netwerk beschikt. ‘Hij is beter in provoceren dan in organiseren.’

Denk heeft zich behoorlijk stevig genesteld in het Nederlandse politieke bestel. Volgens Vermeulen worden op korte termijn de kiezers van kleur niet teruggewonnen door de reguliere partijen. Belangrijker vindt hij echter de vraag hoe er echt kan worden opgekomen voor de belangen van deze kiezers. ‘Dat is een lastige vraag. Denk zet in op acceptatie. In de Tweede Kamer nemen ze een PVV-houding aan, maar lokaal zijn ze veel pragmatischer en geïnteresseerd in samenwerking om discriminatie aan te pakken. Er valt nog een heleboel te doen. Onder nieuwe Nederlanders is de schooluitval hoog, ze zijn slachtoffer van discriminatie op de arbeidsmarkt, enzovoort. Om deze problemen aan te pakken, is samenwerking met de gevestigde partijen nodig. Een PVV-houding werkt dan niet.’