In Rotterdam, de stad met de meeste Turkse Nederlanders, deed de Kanttekening een rondgang bij deze groep over de aankomende gemeenteraadsverkiezingen. ‘Ze praten wel over Turken, maar voelen ook de macht van Erdogan.’

Bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen behaalde Denk veel stemmen in wijken met veel bewoners met een migratieachtergrond. Met name kiezers met een Turkse achtergrond stemden op Denk. Denk was veruit de populairste partij onder deze groep. Dat blijkt uit onderzoek van verscheidene peilingsbureaus, waaronder Ipsos, Kantar, I&O Research en EtnoBarometer.

Twee recente onderzoeken naar de partij bevestigen dat. Het eerste onderzoek, Why do newcomers vote for a newcomer? Support for an immigrant party, is uitgevoerd door André Krouwel (politicoloog en communicatiewetenschapper aan de Vrije Universiteit Amsterdam en oprichter en directeur van het Kieskompas) en Simon Otjes (politicoloog en PhD-onderzoeker aan het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen en het wetenschappelijk bureau van GroenLinks, Bureau de Helling). Het tweede onderzoek, The potential of immigrant parties: insights from the Dutch case, is uitgevoerd door onder anderen Floris Vermeulen (politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam en voormalig directeur van het Instituut voor Migratie en Etnische Studies).

‘Als we verder inzoomen op buurtniveau (in Amsterdam en Rotterdam) blijkt dat de steun voor Denk vooral gevonden kan worden in buurten met een hoog percentage stemgerechtigden met een Turkse afkomst. Zelfs als er rekening gehouden wordt met een groot aantal sociaal-economische en demografische variabelen zien we nog steeds een sterke correlatie tussen het aantal stemmen dat Denk in die buurten krijgt en het aantal buurtbewoners van Turkse afkomst (eerste en tweede generatie). In buurten met veel mensen van Marokkaanse afkomst is die correlatie minder sterk’, schrijven Krouwel, Otjes en Vermeulen op de weblog Stuk Rood Vlees in het artikel De Denk-stemmer: progressief én conservatief?, waarin ze de belangrijkste resultaten van de twee onderzoeken samenvatten. ‘De resultaten uit beide onderzoeken ondersteunen het idee dat Denk een partij is die opkomt voor de belangen van conservatieve (soennitische) moslims en de wortels van deze partij in het conservatieve deel van de Turks-Nederlandse religieuze gemeenschap liggen. Deze goed georganiseerde gemeenschap zorgt voor mobilisatiepotentieel waarbij een netwerk van moskeeën en andere sociaal-culturele organisaties relatief gemakkelijk een grote groep kiezers op de been brengt.’

De vier grootste Turkse islamitische (soennitische) organisaties en bewegingen in Nederland zijn Diyanet, Milli Görüs, Süleymancilar en Hizmet, die bekendstaan als Turkse religieuze stromingen en organisaties (TRSO’s). De Kanttekening ging in Rotterdam, waar de meeste Turkse Nederlanders wonen (bijna 48.000 volgens de meest recente cijfers – 2017 – van het Centraal Bureau voor de Statistiek), langs bij drie moskeeën, één die verbonden is aan Milli Görüs, één aan Diyanet en één aan Süleymancilar, en vroeg tientallen moskeegangers op welke partij ze gaan stemmen bij de aankomende gemeenteraadsverkiezingen (21 maart). Die vraag werd ook gesteld aan tientallen sympathisanten van Hizmet in Rotterdam, echter niet in een moskee, omdat Hizmet geen moskeeën heeft en sympathisanten van de beweging sinds de couppoging van 15-16 juli 2016 in Turkije, waarvoor de Turkse regering Hizmet verantwoordelijk houdt, niet welkom zijn in de moskeeën van de andere TRSO’s. Dé partij van de moskeegangers is Denk, van de Hizmet-sympathisanten is dat het CDA.

Milli Görüs-moskee
‘Waarom kom jij hier vragen naar Denk?’, vraagt Tuncay Cifci in de kantine van de Milli Görüs-moskee Birlik. De uitleg dat er veel Denk-stemmers zijn onder de Turkse Nederlanders zint hem niet. ‘Maar leg mij uit waarom je juist hier naar Denk komt vragen?’, vraagt hij. Een aangeschoven stoel en een kop thee later vertelt de man dat hij overweegt om op Denk te stemmen. Ook bij de andere mannen aan tafel is de partij populair. Cifci legt uit dat hij doorvroeg, omdat hij niet de suggestie wil wekken dat de moskee stemadvies geeft of zich anderszins met de verkiezingen bemoeit. Als bewijs daarvan tikt hij met zijn vingers op een flyer van D66 die her en der over de tafels verspreid liggen. ‘Niemand zegt hier of beslist hier wat je moet stemmen, we komen hier voor het gebed.’

Cifci blijkt zelf ook politiek actief te zijn geweest. Hij was van 2002 tot 2010 deelgemeenteraadslid namens het CDA in Feijenoord, Rotterdam. Een periode waarin hij naar eigen zeggen vooral de rol van ‘knuffelallochtoon’ moest spelen. ‘Dat is zeker zo. Je staat op de lijst vanwege je Turkse achterban. Je voelt je er niet thuis, je moet vooral niet te veel zeggen en je hand opsteken als er gestemd wordt. Klaar.’

Cifci legt uit dat hij qua ideologie in het algemeen en geloofskwesties in het bijzonder zich senang voelde bij de christen-democraten, maar dat dat veranderde met de landelijke opkomst van de PVV en de lokale opmars van Leefbaar Rotterdam. ‘De PvdA en het CDA hadden vroeger geen racisme, maar door Wilders is racisme opgeschoven naar deze en andere partijen.’ Als voorbeeld daarvan wijst hij naar Turks-Nederlandse PvdA’ers die de partij werden uitgezet, omdat ze weigerden de Armeense Genocide te erkennen. Cifci ziet de opkomst van Denk vooral in dat licht. ‘Denk moet je zien als een protest van mensen die nu niet gehoord worden in de gemeenteraad.’ Hij wijst erop dat landelijk nog altijd veel te weinig niet-westerse Nederlanders met een migratieachtergrond gebruikmaken van hun stemrecht. ‘Hoe kan het dat in Rotterdam Leefbaar de eerste partij wordt? Omdat allochtonen niet stemmen.’ Cifci sluit niet uit dat Denk de tweede partij van de stad wordt.

Iets verderop is Osman Bulut net klaar met het gebed. Hij stemde vroeger PvdA, maar is inmiddels ook overgestapt naar Denk. ‘Ik heb de vorige keer (Tweede Kamerverkiezingen van 15 maart 2017, red.) gestemd op Denk en dat ga ik weer doen. Ik stem Denk, omdat ik Turk ben.’ Toevallig heeft Bulut onlangs nog Denk-leider Tunahan Kuzu ontmoet toen Kuzu een bezoek bracht aan een moskee in Rotterdam. Volgens hem is Kuzu een vriendelijke man die kan rekenen op sympathie van een brede laag van de bevolking. Niet alleen veel Turkse Nederlanders, ook veel andere niet-westerse Nederlanders met een migratieachtergrond stemmen volgens hem op Denk, zoals Pakistaanse Nederlanders. ‘De meeste Pakistanen stemmen op Denk, want zij zijn ook moslims en buitenlanders net als wij.’

Diyanet-moskee
De Diyanet-moskee Gültepe lijkt op een normale doordeweekse dag vooral te dienen als opvangplek voor Turks-Nederlandse pensionados. In de speelhal leggen twee mannen een biljartje en ook over de tafeltennistafel pingpongt een balletje heen en weer. Het gebouw aan de Erasmusstraat kent meer diensten. Zo is er een kapperszaakje en een kleine buurtsuper van waaruit de senioren in hun natje en droogje worden voorzien. Hoewel de vier mannen aan tafel maar matig Nederlands spreken en van de term ‘gemeenteraadsverkiezingen’ nog minder kaas kunnen maken, krijgt de verslaggever ook hier al snel een stoel en thee aangeboden. De heren blijken dagelijks naar de moskee te komen en elkaar goed te kennen. Over politiek willen ze echter liever niet praten. ‘We zijn niet bevoegd’, zegt één van hen. Op de tv boven de ingang van de buurtsuper zijn nieuwsflitsen te zien van een speechende Recep Tayyip Erdogan. Een andere tafelgenoot vertelt dat vertegenwoordigers van Denk en de PvdA zijn langsgekomen in de moskee, maar dat hij er persoonlijk klaar mee is. ‘Sinds 1972, ik heb ze allemaal gezien’, zegt hij met een wegwerpgebaar.

Een paar dagen later tijdens het vrijdaggebed is het een stuk drukker bij Gültepe. Ook het bestuur is deze keer aanwezig en nuttigt in de bestuurskamer een middagmaal van Turkse pizza’s en thee. Ook deze mannen zeggen helaas niet ‘bevoegd’ te zijn om te praten. Voor de ingang van de moskee zijn ze gelukkig wat spraakzamer. ‘We staan achter Kuzu en Marcouch’, laat Enes Karaaslan weten. Eén van zijn vrienden legt daarop uit dat die laatste een PvdA-politicus is en geen rol heeft bij de gemeenteraadsverkiezingen, omdat hij burgemeester van Arnhem is. ‘We staan achter Kuzu’, verbetert Karaasalan zichzelf meteen. ‘Denk komt op voor buitenlandse mensen en stimuleert jongeren naar school te gaan’, zegt hij. Hij voegt daaraan toe: ‘En Denk wil Wilders uitschakelen in het parlement.’

Ook Serdar Orman heeft sympathie voor Denk, vooral voor Kuzu. ‘Omdat hij Turks is en omdat hij opkomt voor allochtonen. Denk is de partij van onze kant.’ De jongeman zegt dat vooral te merken tijdens debatten over Turkije in de Tweede Kamer. Volgens Orman circuleren veel verkeerde ideeën over Erdogan in Nederland. Zo wordt de Turkse president volgens hem onterecht weggezet als dictator. ‘Wij willen een multicultureel Rotterdam met vrijheid voor iedereen’, stelt Orman, die geen zaken kan benoemen die hij in de stad verbeterd zou willen zien.

Süleymancilar-moskee
Bij de Merkez-moskee, die verbonden is aan de Süleymancilar, is het beeld niet anders. Net als bij de andere gebedshuizen heerst er officieel een taboe op politieke onderwerpen, maar vrijwel iedereen stemt op die ene partij. Kuzu zelf komt voort uit de Süleymancilar en is vernoemd naar de geestelijke leider van deze beweging, Süleyman Hilmi Tunahan (1888-1959).

Sami Karadurmus heeft zijn lidmaatschap van het CDA opgezegd en gaat stemmen op Denk. Een partij die hij vooral omschrijft in gematigde termen. ‘Denk heeft een goede algemene denkwijze, niet rechts, niet links, geen geruzie en geen ideologie.’ Volgens Karadurmus is de samenleving de afgelopen tijd harder en onverdraagzamer geworden en zijn partijen als het CDA en de PvdA daarin meegegaan. ‘Tegenwoordig zie je veel racisme in ziekenhuizen en het gemeentehuis, tien jaar geleden had je dat niet.’ Dat Denk door sommige commentatoren wordt gezien als een politiek verlengstuk van Ankara is volgens Karadurmus pertinent onjuist. Hij wijst erop dat Denk de afgelopen vijf jaar maar één keer de Merkez-moskee heeft bezocht. ‘Turkse partijen moeten zich met Turkije bemoeien en Nederlandse partijen met Nederland.’ Op de vraag of hij nog een laatste boodschap heeft aan de lezers van de Kanttekening, moet hij lang nadenken. De man die het gesprek vertaalt doet een suggestie. ‘Wij zijn niet een departement van Erdogan?’ Karadurmus glimlacht zuinig. ‘Dat zijn niet mijn woorden.’

Bij een tweede bezoek aan de Merkez-moskee zijn de mensen binnen niet spraakzaam. Buiten om de hoek vraagt een groep jongemannen of de verslaggever van plan is slechte dingen te gaan schrijven over de moskee. Eén van hen legt uit dat dat vaak gebeurt in de media. ‘Ze praten wel over Turken, maar voelen ook de macht van Erdogan. Kijk naar Rutte, kijk naar Wilders, allemaal kruipen ze voor Erdogan’, zegt de jongeman die met de naam Abu Bakr in de krant wil komen, maar door zijn vrienden anders wordt genoemd. Inhoudelijke vragen over Denk willen de jongemannen niet beantwoorden. Eén van hen wil wel kwijt dat de verhalen dat Denk stemmen ronselt bij de moskeeën ‘grote onzin’ is. De anderen beamen dat. ‘We hebben geen advies van Denk nodig. We hebben dezelfde ideeën, hetzelfde leven en willen dezelfde toekomst.  We willen gewoon leven, net zoals andere mensen.’

Hizmet
Uit een rondgang bij meer dan dertig Hizmet-sympathisanten blijkt dat ze bijna allemaal gaan stemmen op het CDA. De meesten van hen doen dat puur omdat hun mede-Hizmet-sympathisant Mehmet Doganbas op de kandidatenlijst van de partij staat.

Het CDA is weleens omschreven als een ‘Gülen-partij’ (Fethullah Gülen is de geestelijke leider van Hizmet) door critici, omdat meerdere prominente Hizmet-aanhangers actief zijn voor de partij, behalve Doganbas onder anderen voormalig stadsdeelwethouder in Charlois Alaattin Erdal, huidig gemeenteraadslid in Rotterdam Turan Yazir en ondernemer Ahmet Taskan.

Geeft de top van Hizmet stemadvies? De geraadpleegde sympathisanten van de beweging ontkennen dat. Een aantal van hen geeft wel aan dat er verkiezingsposters van Doganbas worden gedeeld in WhatsApp-groepen van Hizmet-sympathisanten. Maar dat zou niet door de top van de beweging gedicteerd worden. Mensen binnen de beweging zouden volledig vrij zijn om zelf een partij of kandidaat te kiezen en de beweging zou geen politieke doelen hebben.

Maar toen de beweging nog sterk was in Turkije probeerde ze zonder twijfel politieke doelen te realiseren in het land en deelde daarbij het bed met Erdogan, constateren gerenommeerde Turkije-experts zoals Gareth Jenkins en Dani Rodrik. Sommige geraadpleegde Hizmet-sympathisanten ontkennen ook dat, terwijl anderen verklaren dat het feit dat sommige mensen van de beweging politieke doelen nastreefden in Turkije niet betekent dat dat ook het geval is in Nederland.

Waarom stemmen Hizmet-sympathisanten niet op Denk? Veruit de twee meest genoemde redenen zijn: Denk weigert Erdogans heksenjacht op Hizmet-sympathisanten te veroordelen en veel personen op de kandidatenlijsten van Denk in de veertien gemeenten waar de partij meedoet aan de aankomende verkiezingen, hangen Erdogan aan.

Ali Kocak heeft bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen gestemd op GroenLinks, maar gaat op 21 maart stemmen op Doganbas. Dat Kocak zich niet kan vinden in de standpunten van het CDA op nationaal niveau op het gebied van onder meer integratie en asiel en migratie, belet hem er niet van om te stemmen op Doganbas. ‘Het CDA is de afgelopen jaren behoorlijk verrechtst. Maar ik vertrouw Doganbas, want ik ken hem persoonlijk’ Kocak benadrukt dat hij het ‘totaal oneens’ is met bepaalde uitspraken van CDA-leider Sybrand Buma over de islam, moslims en vluchtelingen, zoals zijn uitspraak ‘de hoop dat er uit de hierheen gebrachte stromingen uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika een soort Europese verlichte islam zou ontstaan, is ijdel gebleken’, die hij vorig jaar deed tijdens zijn H.J. Schoo-lezing. ‘Met zulke uitspraken draagt hij bij aan het vervreemden van moslims. Hij doet alsof alle moslims in dit land niet zijn geïntegreerd, terwijl veruit de meeste moslims prima meedraaien.’ Dat de bekende rabbijn Lody van de Kamp zijn lidmaatschap van de partij heeft opgezegd en partijprominent en oud-minister Ernst Hirsch Ballin heeft verklaard dat Buma migranten in de kou laat staan, zijn twee voorbeelden die volgens hem bewijzen ‘dat de verrechtsing van het CDA heel ver gaat’. ‘Ik vind het kwalijk dat Buma de ‘boze burgers’ beschouwt als de ‘gewone Nederlanders’, terwijl hij moslims en vluchtelingen uitsluit. Van de Kamp heeft verklaard dat het CDA gevoelens van ongemak tegenover vluchtelingen en moslims zaait, daar ben ik het helemaal mee eens. Op deze manier vergroot het CDA de scheidslijnen in onze samenleving in plaats van ze te verkleinen.’ Kocak hoopt dat Doganbas de gemeenteraad inkomt zodat hij de ‘verrechtsing’ van het CDA kan terugdringen en mensen die moslims wantrouwen op andere gedachten kan brengen.

Nureddin Kara heeft bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen gestemd op D66. Hij gaat op 21 maart stemmen op Doganbas, omdat hij hem al ruim vijftien jaar kent. ‘Mijn stem is in goede handen bij Doganbas. Ik weet dat als hij in de gemeenteraad komt, hij zich zal inzetten voor de stad. Maar normaal gesproken is het CDA zeker niet mijn partij. Mijn wereldbeeld is liberaal, ik ben een échte D66’er. Het CDA is veel te conservatief, bijvoorbeeld op het gebied van het integratiebeleid. Het CDA hamert te veel op ‘onze normen en waarden’ en vergeet daarbij dat de eenheid juist ligt in verscheidenheid.’ Kara is zich ervan bewust dat hij met zijn stem op Doganbas zijn steun uitspreekt voor idealen en beleid waar hij niet achterstaat, maar zijn vertrouwen in zijn mede-Hizmet-sympathisant is zo groot dat hij dat moedwillig over het hoofd ziet. Dat wordt ook naar voren gebracht door Kocak.

Enkele andere Hizmet-sympathisanten noemen wel verschillende andere redenen om op het CDA te stemmen dan alleen het feit dat Doganbas op de kandidatenlijst van de partij staat, zoals Serhat Özkan. Hij stemde bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen ook op het CDA. Ook Özkan kent Doganbas persoonlijk. ‘Maar dat is niet mijn hoofdreden om op hem stemmen’, benadrukt hij. Hij kan zich vinden in de vier motto’s van het CDA voor de verkiezingen, namelijk ‘geen gedonder, maar fatsoen’, ‘niet egoïstisch, maar zorgzaam’, ‘niet angstig, maar ambitieus’ en ‘maak het verschil’. ‘Ik vind het heel goed dat het CDA veel energie steekt in het aanpakken van eenzaamheid onder ouderen en het tekort aan docenten en zorgpersoneel. Verder zet de partij extra in op het verdedigen van Rotterdam tegen radicalisering, drugsmaffia en cybercriminaliteit, ook dat vind ik heel belangrijk. Daarnaast wil de partij tienduizend huizen met tuin bouwen in de stad, dat is uiterst noodzakelijk, omdat veel mensen een nieuw huis willen, onder wie ikzelf.’