Dat steeds meer plaatsen in Nederland geleidelijk afstand namen van Zwarte Piet was al bekend, maar de versnelling is ingezet. Niet alleen veel steden, maar ook veel dorpen stoppen compleet met Zwarte Piet bij de intocht – en lang niet alleen in de Randstad. Dit blijkt uit een rondgang door de Kanttekening langs Sinterklaascomités in het hele land.

Het ongemak was groot, toen in 2011 de nog onbekende activisten Jerry Afriyie en Quinsy Gario bij de nationale intocht in Dordrecht protesteerden in T-shirts met de opdruk ‘Zwarte Piet is racisme’. Hilariteit was er ook, toen zij daarna werden gearresteerd. Maar de toon voor een ongekend fel nationaal debat was gezet – en de twee kregen daarna de wind in de rug.

In 2014 vervingen Amsterdam en ‘Sinterklaas-omroep’ NTR Zwarte Piet gedeeltelijk door roetveegpiet, en in respectievelijk 2016 en 2019 helemaal. De grote steden volgden deze ‘Zwarte Piet-sterfhuisconstructie’, evenals enkele middelgrote steden. Waar EenVandaag in 2013 nog een grote pro-Zwarte Piet-meerderheid (83 procent) peilde, was dit in 2019 gedaald tot 71 procent.

En toen kwam 2020, het jaar waarin de Black Lives Matter-protesten aandacht vroegen voor achterstelling en onderdrukking van gekleurde mensen. Het draagvlak voor Zwarte Piet daalde ineens flink: naar 55 procent.

2020 was ook het jaar van corona. De afwezigheid van fysieke intochten bleek een extra zetje voor veel plaatsen om met de trend mee te gaan en Zwarte Piet definitief in de ban te doen. Dit gold voor sommige grote steden als Nijmegen, Groningen en Eindhoven, maar ook voor enkele middelgrote steden als Amersfoort, Zaanstad en Weesp.

Ook in 2021 maakten grote en minder grote steden – zoals Alkmaar, Almelo en Den Helder – al ruim vóór de intocht van aankomende november bekend Zwarte Piet definitief te zullen uitzwaaien. Maar hoe zit het met de rest van Nederland?

Inmiddels zijn veel Sinterklaascomités druk in de weer met de voorbereidingen voor eindelijk weer een fysieke Sinterklaasintocht. De Kanttekening vroeg aan zo’n driehonderd Sinterklaascomités – in steden en dorpen waarvan ons nog niet bekend was of Zwarte Piet zou blijven – of zij zullen werken met Zwarte Pieten.

Mee met de trend

86 comités gaven antwoord. Daarvan zeggen 40 geen Zwarte Pieten meer te zullen inzetten. Van deze 40 geven 5 aan op zijn minst gedeeltelijk met grijze of bruine pieten te zullen werken. Bij 51 andere comités konden wij vinden dat zij vóór ons onderzoek al publiekelijk Zwarte Piet in de ban hadden gedaan.

Van tenminste (40+51=) 91 intochtcomités verwacht de Kanttekening dus dat zij geen enkele Zwarte Piet meer zullen laten aanmeren. Dat duidt op een fors verschil met de laatste fysieke intocht van 2019. Toen was het aantal comités dat aandurfde geheel zonder Zwarte Pieten te werken nog op twee handen te tellen.

Veel Zwarte Piet-loze Sinterklaascomités laten weten hun ogen open te houden. ‘Wij merken dat in de maatschappij steeds meer een verschuiving plaatsvindt naar de roetveegpiet’, aldus het comité in Hardinxveld (Zuid-Holland).

Het comité in Roelofarendsveen (Zuid-Holland): ‘Kinderen maakt het niets uit en zien op tv ook roetveegpiet.’ En in Oisterwijk (Noord-Brabant): ‘Wij hebben de komende intocht roetveegpieten. Wij volgen daarmee de nationale trend.’

‘Wij gaan ‘roetvegen’ na een hele lange traditie van Zwarte Pieten’, zeg het comité in Grave (Noord-Brabant). ‘Kinderen zien in de media nu niet meer anders dan roetvegen en gekleurde pieten. En mede door de onderbreking van afgelopen jaar is deze overbruggingsperiode nu juist het moment om te transformeren.’

Het comité in Berg en Dal (Gelderland) zegt zelfs ronduit: ‘Wij gaan mee met de tijd en zijn solidair met het huidige sentiment over #blacklivesmatters.’

Opvallend: veel Zwarte Piet-loze comités komen niet uit de Randstad en de universiteitssteden daarbuiten. Ook dorpen als Borne (Overijssel), Chaam (Noord-Brabant) en Wormer (Noord-Holland) doen niet meer aan Zwarte Piet.

Geen Randstad-dingetje

Zwarte Piet bestaat sinds 1850, toen het boekje Sint Nikolaas en zijn knecht verscheen, geschreven door de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkma en waarin Sinterklaas werd geholpen door een zwarte knecht. Dik 150 jaar lang hielp Zwarte Piet Sinterklaas mee tijdens de intochten in het hele land. Maar zijn definitieve uittocht, in 2011 ingezet op die ene demonstratie in Dordrecht, nadert steeds sneller.

Activisten reageren opgetogen op het onderzoek door De Kanttekening. ‘Zwarte Piet is een racistische karikatuur. We willen heel Nederland Zwarte Pieten-vrij hebben. Dus we zien dit als een goede ontwikkeling’, zegt Saida Derrazi van het Comité 21 maart.

Ook Jurjen van den Bergh van burgerbeweging De Goede Zaak spreekt van ‘goed nieuws’. ‘Ik vind het mooi om te horen dat de beweging om Zwarte Piet af te schaffen zich langzaam verspreidt over het hele land. Het laat zien dat het geen Randstad-dingetje is, wat ons wel eens is verweten.’

BIJ1-woordvoerder Charlie Helmijr zegt: ‘Elke stap richting het afschaffen van Zwarte Piet is goed. Tegelijkertijd moet Nederland erkennen dat racisme en kolonialisme nog steeds niet voorbij zijn, dat invloeden van toen nu nog steeds zichtbaar zijn.’

De strijd gaat dus door. Helmijr: ‘We vinden het belangrijk dat gemeenten met organisaties in gesprek gaan. Dit moet geen gesprek zijn om standpunten uit te wisselen, maar het gesprek moet als doel hebben dat er verandering komt, dat Zwarte Piet uiteindelijk zal verdwijnen.’

‘Wij willen heel Nederland Zwarte Pieten-vrij hebben. Dus we zien dit als een goede ontwikkeling’

Het is de vraag of er, net als in voorgaande jaren, weer demonstraties komen op plekken waar Zwarte Piet nog actief zal zijn. De Kanttekening heeft Kick Out Zwarte Piet, de organisatie van Jerry Afriyie, en Afriyie zelf om een reactie gevraagd, maar tevergeefs.

Helmijr geeft aan dat BIJ1 landelijk niet zal meedoen aan demonstraties, maar dat lokale afdelingen mogelijk aan acties zullen meedoen. Van den Bergh van De Goede Zaak zal campagnes blijven steunen:

‘We zijn deze campagnes tegen Zwarte Piet gaan ondersteunen met het idee dat dit een strijd van lange adem is, waarvoor heel veel gesprekken nodig zijn. We zetten elk jaar een paar stappen verder. Mensen zeggen tegen ons: ‘Eerst zagen we niet dat Zwarte Piet racistisch was. Nu zien we dat wel.’ Dat is vooruitgang, vind ik.’

Hoe ging de Kanttekening te werk?

We maakten een lijst van 362 voor de intocht verantwoordelijke Sinterklaascomités, Oranjecomités, carnaval-, ondernemers-, jeugd- en muziekverenigingen en gemeenten, waarvan 51 al in de media bekend hadden gemaakt dat zij waren afgestapt van Zwarte Piet. Van 16 instanties die wij hadden opgezocht was de naam wel bekend, maar waren er geen contactgegevens. Deze (16+51=) 67 comités benaderden wij dan ook niet.

Dat betekent dat we alsnog in totaal zo’n driehonderd keer de vraag uitstuurden: ‘Zal uw organisatie bij de komende intocht met Zwarte Pieten werken? En waarom wel / niet?’

Ruim tweehonderd organisaties reageerden niet. Van de 86 organisaties die wel reageerden gaven er veel aan niet mee te willen werken, nog geen beslissing te hebben gemaakt, de intocht niet meer te organiseren of niet te weten of de intocht wel of niet doorgaat vanwege corona. 11 organisaties gaven aan geheel of gedeeltelijk aan Zwarte Piet vast te houden.

Sommige inhoudelijke antwoorden hintten erop dat Zwarte Piet wel eens verleden tijd zou kunnen zijn. Maar deze waren alsnog niet duidelijk genoeg om vast te stellen of er geheel zal worden afgestapt van Zwarte Piet. Bijvoorbeeld als er werd gewezen naar een anti-Zwarte Piet-motie in de gemeenteraad, of dat er een ‘streven’ is om geen Zwarte Piet te hanteren. Dus vroegen we door. Als het daarna weliswaar leek of er van Zwarte Piet zal worden afgestapt, maar het desondanks nog niet duidelijk was, rekenden we het antwoord niet mee.

Vijf comités, in Elburg, Huizen, Nieuwegein-Vreeswijk, Reusel en Winsum, gaven aan overgestapt te zijn op een bruine of grijze piet, eventueel naast roetveegpieten. Deze comités rekenen wij, uit voorzichtigheid, apart. Dit, omdat bruine en grijze pieten nog altijd egaal geschminkt zijn op een manier die velen doet denken aan donkere mensen, waardoor activisten aangeven dit alsnog een racistisch alternatief te vinden.

De 40 comités die aan ons aangaven Zwarte Piet in de ban te hebben gedaan bevinden zich in: Appingedam en Veendam (allebei hetzelfde comité), Baarn, Berg en Dal, Bladel, Borne, Bunnik, Capelle aan de IJssel, Chaam, Elburg, Geertruidenberg, Gilze, Gouda, Grave, Groenlo, Haaren, Hardinxveld-Giessendam, Heerenveen, Heusen, Huizen, IJsselstein, Nieuwegein-Vreeswijk, Nuenen, Oirschot, Oisterwijk, Reusel, Roelofarendsveen, Roermond, Ruinen, Ruinerwold, Schiedam, Soest, Sneek, Steenwijk, Tilburg, Uithoorn, Vught, Winsum, Wormer, Zeist en Zuidwolde.

De 51 comités die de afgelopen twee jaar in de media aangaven van Zwarte Piet te zijn afgestapt, al dan niet onder druk van de gemeente, bevinden zich in: Alkmaar, Bergen (NH.) en Heerhugowaard (alle drie hetzelfde comité), Almelo, Almere, Amersfoort, Amstelveen, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Assen, Bergen op Zoom, Berkelland, Den Bosch, Breda, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmeloord, Enkhuizen, Geldrop, Goirle, Gooise Meren, Groningen, Den Haag, Haarlem, Harderwijk, Heerde, Den Helder, Helmond, Hilversum, Hoorn, Houten, Leiden, Medemblik, Mierlo, Schijndel, Middelburg, Moerdijk, Nijmegen, Papendrecht, Raalte, Roosendaal, Rotterdam, Utrecht, Veenendaal, Venlo, Venray, Vlaardingen, Wageningen, Weesp, Zaanstad en Zutphen.

Het Kanttekening-onderzoek duurde van 11 tot 28 oktober.