De vakantietijd is voor de meeste Nederlanders een onbezorgde tijd. Maar voor veel nieuwe Nederlanders gaat die vlieger niet op, vanwege de politieke situatie in het moederland. Zij kunnen of durven zelfs vaak niet meer op vakantie naar het land waar zij het liefste komen, waar vaak nog familie woont. De Kanttekening sprak hierover met Marokkaanse, Koerdische en Turkse Nederlanders. ‘Er bestaat een reële kans dat ik word opgepakt.’

In 2016 en 2017 vonden in de Rif, in het noorden van Marokko, grootscheepse anti-overheidsdemonstraties plaats, gericht op een verbetering van de leefomstandigheden aldaar. Uiteindelijk besloot de regering de belangrijkste activisten van de zogeheten Hirak-beweging op te pakken. De leider van deze protestbeweging in de Rif, Nasser Zefzafi, is in 2018 tot twintig jaar gevangenisstraf veroordeeld.

Deze gebeurtenissen hebben ook gevolgen voor sommige Marokkaanse Nederlanders die met de zaak van Zefzafi en de zijnen sympathiseren. Zij durven hun moederland niet meer in omdat ze vrezen dat ze dan ook zullen worden opgepakt, zo blijkt uit een peiling van de website Republiek Allochtonië.

Majesteitsschennis

De Nederlandse Hirak-activist Amazigh Ayaou, die zich geen Marokkaan maar een Riffijn noemt, is een van hen. ‘Of ik opgepakt zal worden? Dat kun je natuurlijk niet voor 100 procent weten, maar de kans dat ik word opgepakt acht ik behoorlijk groot. Als ik word gearresteerd ga ik waarschijnlijk voor lange tijd de gevangenis in omdat de Marokkaanse overheid mij als onderdaan beschouwt. Ik heb op sociale media genoeg berichten geschreven waarin ik de koning belachelijk heb gemaakt. De autoriteiten hoeven dus geen valse aanklachten te verzinnen om mij achter de tralies te krijgen.’

Ayaou vindt het jammer dat hij niet meer naar de Rif kan. ‘Ik ben er geboren en getogen. Ik heb daar mijn familie en vrienden wonen. In 2015 en 2016 ben ik meerdere malen geweest, ik wilde er ook een onderneming opzetten, maar dat is nu wel van de baan. In 2017 was ik daar voor het laatst, voor een grote demonstratie.’ Volgens Ayaou zijn er dit jaar veel mensen die niet naar de Rif op vakantie gaan. ‘Ze doen dit of om Marokko te boycotten, of uit angst om gearresteerd te worden, of onder druk van hun familie.’

Klikmarokkanen

Ook Abdel Talhaoui gaat niet meer naar Marokko. ‘Ik durf nog wel, maar er bestaat een reële kans dat ik word opgepakt. Dit jaar zijn mijn schoonouders naar Nederland op vakantie gegaan, in plaats van dat wij hen in Marokko opzochten. Dat was wel zo verstandig.’ Vorig jaar was Talhaoui voor de laatste keer in Marokko. ‘Ik was er gewoon op familiebezoek. Ik heb er niet gedemonstreerd, ofzo.’

‘Mensen die echt kritisch zijn, volhardend zijn, die worden keihard aangepakt’

‘Ik weet niet of ik op lijsten sta’, vertelt Talhaoui. ‘Ik heb van anderen gehoord dat ik er wel op sta. Je hoort over mensen die er tijdens de paspoortcontrole worden uitgepikt door de douane, zoals die Belgische jongen (Wafi Kajoua, red.) die daarna in de gevangenis is beland. We zijn daarom erg voorzichtig geworden. Net als ‘klikturken’ heb je ook klikmarokkanen, die de namen van Marokkaanse Nederlanders die kritisch zijn over de koning en de onderdrukking van de Rif-beweging doorspelen aan de Marokkaanse autoriteiten. Ook de Marokkaanse consulaten in Nederland houden een oogje in het zeil.’

Arresteert Marokko iedereen die kritiek heeft op het regime? Volgens Talhaoui ligt het ingewikkelder. ‘De Marokkaanse regering is onvoorspelbaar en willekeurig, soms worden mensen opgepakt en soms niet, maar tegelijkertijd zit er in die willekeur wel een patroon. Je weet dat je op je hoede moet zijn. Schrijver Abdelkader Benali en historica Nadia Bouras hebben zich ook wel eens, voor de vorm, halfslachtig kritisch uitgelaten over de gang van zaken in Marokko, zonder daadwerkelijk actie te ondernemen. Zulke ‘kritiek’ wordt geaccepteerd. Ook een keertje demonstreren mag. Maar mensen die echt kritisch zijn, volhardend zijn, die worden keihard aangepakt, die worden als staatsgevaarlijk gezien. Je mag alleen kritiek hebben als je de grenzen kent.’

Politieposten

De Marokkaans-Nederlandse auteur Said Bouddouft was in april 2018 voor het laatst in Marokko. Hij durft er, in tegenstelling tot Amazigh Ayaou en Abdel Talhaoui, wel weer naartoe. ‘Ik ben op sociale media niet zo actief en doe ook geen felle uitspraken over wat er gebeurt in de Rif. Daarom zal ik niet worden opgepakt, denk ik. Ik schrijf soms wel kritische stukken over Marokko, maar zonder schreeuwerige statements. Dat is geen zelfcensuur, maar gewoon hoe ik erover denk. In Nederland heb ik wel meegedaan aan demonstraties om solidair te zijn met de Hirak-beweging, maar ik ben geen prominente activist.’

Maar als hij weer naar Marokko zou gaan, is Bouddouft meer op zijn hoede dan voorheen. ‘Kijk, het is na de arrestatie van Wafi Kajoua niet meer onschuldig. Dat moeten we ons wel realiseren. In mijn sociale omgeving zijn er ook mensen die niet meer naar Marokko durven te gaan, omdat ze op lijsten staan. Of omdat ze vrienden hebben die zijn opgepakt.’ Volgens Bouddouft kun je je vrijuit bewegen in de Rif, als Nederlandse Marokkaan. ‘Ze hebben geen zin in journalisten. Maar als je er niet zichtbaar als een Europeaan uitziet, dan kun je vrij reizen. Wel zijn er tegenwoordig veel politieposten in de Rif, het lijkt haast een oorlogstoestand nu.’

Erdogan

Ook Turkije is voor veel Nederlanders inmiddels een no-go area geworden. President Erdogan, die na de coup van 15 juli 2016 zijn macht heeft verstevigd en dissidente geluiden en masse de kop indrukt, wordt gevreesd door Nederlanders met hele verschillende achtergronden. Omdat ze uitgesproken pro-Koerdisch zijn – zoals het onlangs vrijgelaten SP-raadslid Murat Memis – of als links-seculier bekend staan, of omdat ze bij de Hizmetbeweging horen van Fethullah Gülen, de Turks-Amerikaanse geestelijke die door Erdogan wordt aangewezen als het brein achter de mislukte coup. Of omdat ze gewoonweg kritiek hebben geuit op Erdogan, zoals publiciste Ebru Umar die in het voorjaar van 2016 wekenlang werd vastgehouden. Twee weken geleden nog startte het Turkse openbaar ministerie een nieuwe zaak tegen haar vanwege ‘belediging van het Turkse volk via uitingen op Twitter, in columns en interviews’. De zaak is gebaseerd op aangiftes door vier Turkse Nederlanders – zogenoemde ‘klikturken’.

Memis en Umar zullen Turkije niet snel meer ingaan. Hetzelfde geldt voor talloze andere Nederlanders die op enige wijze niet fan van Erdogan zijn. Niet voor niets luidt het reisadvies van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken: ‘Bij controles door de Turkse overheid kan, als verdenking bestaat van betrokkenheid bij organisaties die Turkije als terroristisch beschouwt, onder andere op vliegvelden, uw telefoon of andere elektronische apparatuur worden onderzocht. De Turkse overheid kan u vervolgen voor uitingen die buiten Turkije zijn gedaan, ook op sociale media. Houd hier rekening mee als u naar Turkije reist.’

‘Net als ‘klikturken’ heb je ook klikmarokkanen’

Koerden

De Koerdische Songul (achternaam bij redactie bekend, red.) kan erover meepraten. In 1990 ontvluchtte Songul met haar gezin het linksgeoriënteerde Dersim, in het oosten van Turkije. Haar broer werd er vanwege zijn linkse politieke activiteiten ter dood veroordeeld. Ze kwamen in Nederland terecht, waar Songul uiteindelijk actief werd voor de Koerdische koepelorganisatie DemNed en de Nederlandse tak van de pro-Koerdische partij HDP, die in het Turkse parlement vertegenwoordigd is.

Songul kon de laatste jaren elk jaar ongestoord op vakantie in Turkije – totdat de HDP bij de Turkse verkiezingen van 2015 goed scoorde en Erdogan van een absolute meerderheid afhield, zegt ze. De strijd tegen de PKK werd hervat, sommige Koerdische burgemeesters werden afgezeten en verscheidene Koerdische parlementariërs, waaronder HDP-leider Selahattin Demirtas, werden opgepakt. Ze worden door de Turkse overheid beschuldigd van ‘het ondersteunen van een terroristische organisatie’, waarmee de gewapende Koerdische PKK-strijders worden bedoeld.

Songul was in 2016 voor het laatst in Turkije, bij de begrafenis van een neef. Een nare gebeurtenis vormde voor haar het bewijs dat ook uitgesproken Koerden uit het buitenland in Turkije in moeilijkheden kunnen komen. ‘Een andere neef van mij wilde vanuit Duitsland naar de begrafenis komen. Maar hij werd bij de grens tegengehouden en teruggestuurd. Op zijn mobiel stond een foto van mijn neef samen met Demirtas, die kort daarvoor Duitsland had bezocht.’

‘Ik heb al gezegd dat als hij komt te overlijden, ik niet kan komen’

Songul en anderen rondom HDP Nederland worden actief gevolgd, vertelt ze. ‘Twintig ervan zitten nu vast in Turkije, op verdenking van ‘banden met een terroristische organisatie’. Volgens Songul gaat het hier niet alleen om mensen met een uitgesproken mening, maar zitten er ook mensen bij die ‘weleens een muziekavond bijwoonden’. Zelf krijgt Songul op sociale media soms berichten van onbekenden met Turkse namen, die zeggen dat ze het niet moet wagen om nog naar Turkije te gaan.

Mist Songul Turkije ondertussen niet enorm? ‘Heel lang heb ik mezelf voorgehouden dat ik het niet mis. Maar ik verlang er de laatste tijd toch weer naar, de mensen, de mooie natuur…’, verzucht ze. Haar broer is terugverhuisd naar Turkije en werd alsnog berecht, maar kreeg amnestie. Inmiddels is hij ernstig ziek. Ze zou hem maar wat graag willen opzoeken. ‘Maar ik heb al gezegd dat als hij komt te overlijden, ik niet kan komen.’

Links

Zeki Arslan is onderwijs- en integratie-expert. Hij kwam als jonge linkse Turk naar Nederland, vlak voordat het Turkse leger in 1980 een staatsgreep pleegde. Na die andere beruchte coup van drie jaar geleden moeten linkse Turken, als tegenstanders van president Erdogan, nu meer op hun tellen passen. Hetzelfde geldt voor linkse Turkse Nederlanders die op vakantie gaan naar Turkije, vertelt Arslan. ‘Degenen uit mijn netwerk die weggaan, bellen op met de boodschap: let even op mij, ik ga die kant weer op.’ Vlak na de coup van 2016 konden sommige linkse Turkse Nederlanders het land niet in – al willen die niet in de publiciteit, zo weet hij.

‘Mensen hebben de indruk dat ze in gaten worden gehouden. Vooral degenen die politiek actief zijn, zijn wat onrustiger’. Arslan kent voorbeelden van linkse Turkse Nederlanders die er zelfs van hebben afgezien om Turkije binnen te komen. Heel problematisch, stelt hij: ‘Het gaat niet alleen om vakantiebezoeken, maar ook om noodsituaties, zoals begrafenissen.’ Gelukkig lijkt de onrust met het verstrijken van de jaren sinds de coup wel wat te zijn afgenomen. ‘Dit jaar is niemand die ik ken in moeilijkheden gekomen, al zijn er nog steeds wel zorgen’.

Hizmet

Ondernemer Ahmet Taskan gaat niet meer naar zijn moederland Turkije, waar hij vaak kwam voor vakantie, zaken en familie. Het keerpunt: toen president Erdogan vijf jaar geleden begon met het oppakken dissidenten, nadat hij de overheid, de rechterlijke macht en de media al naar meer naar zijn hand had gezet. Erdogan had via een referendum in 2010 de grondwet op vele punten gewijzigd, wat hem armslag gaf om dit te doen.

‘Velen, ik ook, waren daar eerst niet bewust van. We dachten dat hij de ruimte die ontstond zou gebruiken om de democratie en de rechtsstaat te verstevigen. Maar hij heeft deze helaas benut om zijn eigen positie te verstevigen en de democratie, de rechtsspraak en de media te verzwakken en ten dele te vernietigen. Hij heeft overal zijn eigen mannetjes neergezet’, vertelt Taskan. ‘Ook begon hij met zijn propaganda, waarin hij – ten onrechte – hemzelf en zijn AKP vereenzelvigt met de Turkse staat, het Turkse volk en het Turkse land.’

‘Degenen die weggaan, bellen op: let even op mij, ik ga die kant weer op’

Sindsdien schuift Taskan zijn kritiek op Erdogan niet onder stoelen of banken, ook niet in de media. Hij denkt dat hij daarom op de lijsten van de Turkse overheid staat, ‘net als duizenden andere Turkse Nederlanders’. Er zitten al enkele tientallen Turkse Nederlanders vast in Turkije, schat hij. Ook vermoedt Taskan dat hij bij het bellen naar Turkije wordt afgeluisterd. Daarom vindt hij het niet verstandig om nog naar Turkije af te reizen. Daarbij: ‘Er geldt daar nu een soort omgekeerde bewijslast, waarbij je zelf moet aantonen dat je níet schuldig bent. Nou, doe dat maar eens. En er zijn lange wachtlijsten, waardoor je zo zes maanden in voorarrest zit.’

Taskan is aanhanger van Fethullah Gülen, de Turks-Amerikaanse geestelijke die de Hizmet-beweging leidt en door Erdogan wordt gezien als het brein achter de mislukte staatsgreep van 2016. Mensen die in Turkije worden opgepakt, worden er veelal van beschuldigd bij Hizmet te horen en iets met de coup te maken te hebben. Dit maakt ook veel Hizmet-aanhangers in Nederland bezorgd, zegt Taskan, maar hij nuanceert: ‘Niet iedereen staat op de lijsten. Sommigen gaan gewoon op vakantie en keren ook weer terug.’ Al doen zij er goed aan om de verwantschap met Gülen en kritiek op Erdogan stil te houden, zodat hun naam niet wordt doorgegeven door ‘klikturken’ en de staat hen niet opmerkt. ‘Zij die dit wél openlijk doen, die zouden beter niet kunnen gaan’, adviseert hij.

Taskan mist Turkije. ‘Natuurlijk: ik ben er opgegroeid. Maar ik ga nu naar andere landen en je ziet zo nog eens wat van andere culturen’ – zo was hij laatst nog in Noorwegen. Ook denkt hij dat Erdogan binnenkort passé is. Niet door een staatsgreep, wat Taskan – verwijzend naar de coup van 2016 – ‘verwerpelijk’ zou vinden: ‘Hij moet democratisch van zijn troon worden gestoten’. Taskan ziet de recente burgemeestersverkiezingen in Istanbul, waar Erdogans AKP voor het eerst in bijna twintig jaar verloor, als teken aan de wand. ‘Mensen beginnen de AKP zat te worden. Vooral jongeren willen geen onderdrukking meer. Langzamerhand ziet Turkije hoe fout Erdogan is.’