Geen jaar in de recente geschiedenis zal door de voortwoekerende coronapandemie zo erg de boeken ingaan als ‘rampjaar’. Ondertussen sluimerden de culturele spanningen als nooit te voren na de moorden op George Floyd en Samuel Paty, zowel in Nederland als elders op de wereld. Hoeveel schade is er in 2020 aangericht? En welke lessen kunnen we trekken voor in 2021? We vroegen het aan elf bekende en minder bekende Nederlanders, met elk een eigen verhaal.

Abbie Chalgoum, docent en acteur

‘Het jaar 2020 begon nog zo goed. We speelden mijn promo-theatervoorstelling Ik blijf bij je in het Muziekgebouw aan het IJ, waarin we de kijker meenamen in mijn hoofd en de totale waanzin lieten beleven dat depressie heet. Men had na afloop de behoefte om met elkaar in gesprek te gaan. Er werd naar elkaar geluisterd en dat is precies wat we wilden bereiken? Maar toen… Toen kwam COVID-19.

‘Het voelde alsof we in een sciencefiction waren beland. Niemand die wist hoe we het virus konden verslaan of enigszins konden temmen. Hoe zouden we dit in hemelsnaam overleven? In de tussentijd mochten we elkaar weer ontmoeten, maar wel op 1,5 meter. We mochten weer een pilsje drinken op het terras, maar wel op 1,5 meter. We mochten niks en toch weer heel veel.

‘En als je dacht dat 2020 niet erger zou kunnen, kwam daar een door Allah verlaten randdebiel. Deze zelfbenoemde moslim onthoofde op klaarlichte dag de geschiedenisleraar Samuel Paty, om een spotprent. Het was afschuwelijk. Het debat was ook afschuwelijk. Enerzijds: ‘Jullie moeten afstand nemen!’ Populisten smulden van deze aanslag, want ze konden de haat jegens moslims verder aanwoekeren. Anderzijds: Er werden handtekeningen verzameld tegen het beledigen van de profeet Mohammed. De timing was afschuwelijk. Iedereen schreeuwt, maar niemand luistert.

‘Als je dacht dat 2020 niet erger zou kunnen, kwam daar een door Allah verlaten randdebiel’

‘We eindigen in mineur, terwijl we zo goed waren begonnen. Het jaar 2020 heeft voor meer verdeeldheid gezorgd dan dat het ons lief is geweest. Ik kan niet wachten op 2021.’

Reyis Kurt, arts

‘Op zondagavond 22 maart hebben we met onze artsen online vergaderd om de patiëntenzorg tijdens de lockdown te organiseren. Hoe moesten we de stroom patiënten opvangen? Hoe konden we mensen overtuigen om zo min mogelijk naar de praktijk te komen? De volgende dag werden we verrast. De telefoon viel nagenoeg stil. Dat ging de volgende dagen ook zo door. De patiënten die belden stelden hun vraag heel verontschuldigend. De angst in de stem was goed hoorbaar.

‘De eerste maandag, tegen de middag, belde een vrouw. Haar man was al ruim een week ziek en herstelde maar niet. In deze situatie zouden we met FFP2-mondkapjes de visite moeten afleggen. We belden een organisatie van wie we die hadden kunnen krijgen, maar helaas: het zou niet lukken. Ik deed de visite met een gewoon mondkapje, mijn gele jack en handschoenen. De man was erg ziek. Bij het beluisteren van de longen schrok ik. Dubbelzijdige longontsteking. De noodkreten van ziekenhuizen galmden in mijn oren. Met de echtgenote besprak ik dat ik medicijnen zou voorschrijven en dat ik de patiënt thuis wilde behandelen. Onderweg naar de praktijk bedacht ik me. Hoe groot de druk op de zorg ook is, deze patiënt zal het thuis niet kunnen redden. Ik belde de internist. Na een kort collegiaal overleg was de patiënt welkom in het ziekenhuis.

‘De noodkreten van ziekenhuizen galmden in mijn oren’

‘Na de opname is hij overgeplaatst naar de IC. Een week later is de patiënt aan de beademing overleden. 2020 was voor mij op maandag 23 maart begonnen.’

Sylvana Simons, lijsttrekker BIJ1

‘Tussen hoop en vrees. Als een uitdrukking ooit tot leven kwam was het wel in het afgelopen jaar. De meeste mensen zullen zeggen dat dat door corona komt. Velen van ons kregen daar persoonlijk mee te maken. We vreesden voor onze dierbaren omdat ze kwetsbaar zijn vanwege gezondheid of hoge leeftijd. We vreesden voor onze baan, het dak boven ons hoofd. Voor onze toekomst.

‘Persoonlijk scheid ik de pandemie van de reactie op de pandemie. En dan vooral die uit Den Haag. Wankelend en zwabberend beleid, met focus op miljarden aan financiële hulp voor sectoren die bestaan bij de gratie van vernietiging – luchtvaart, nertsenfokkerijen, vuurwerkondernemers – en een schamel applaus voor de zorgmedewerkers, die met te weinig bescherming op overvolle IC’s voor onze COVID-patiënten zorgden.

‘Het is niet COVID maar het zijn Mark Rutte en co die verantwoordelijk zijn voor de vele zzp’ers, artiesten en kunstenaars die het nakijken hebben en met niets thuis zitten. Het is niet COVID maar Rutte die mensen met onzekere contracten en lage lonen tot grootste slachtoffer maakt. Het is niet COVID maar Rutte die onze kinderen naar school blijft sturen, wetende dat gebouwen slecht geventileerd zijn en in de gangen en kantines onmogelijk afstand kan worden gehouden. En het was al lang voor COVID dat de kloof tussen arm en rijk toenam en nu haast niet meer te dichten lijkt. Tijdens de coronapandemie werden de armen nóg armer en de rijken nóg rijker.

‘Tijdens corona werden de armen nóg armer en de rijken nóg rijker’

‘Maar ik heb hoop. De hoop dat we na COVID sterker en solidair zullen zijn. De hoop op een wereld die werkt voor iedereen, op basis van gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en solidariteit. De hoop op een samenleving waarin iedereen meetelt. En de hoop dat we op 17 maart 2021 kiezen voor verandering.’

Ibtissam Abaaziz, onderzoeker en medeoprichter Stichting Meld Islamofobie

‘Door corona en de ‘intelligente’ lockdown leek ons leven even on hold te staan. Hierdoor ben ik meer stil gaan staan bij hoe we ons leven inrichten en werken. Waar ik me vooral bewust van geworden ben, is hoe we doorgeslagen zijn als ‘productiesamenleving’. Daarmee bedoel ik dat de waarde van burgers en in hoeverre ze maatschappelijk nuttig zijn vooral afhangt van hun economisch nut. Het thuiswerken liet op verschillende manieren zien hoe problematisch deze gedachtegang is en hoe sterk dit idee geïnternaliseerd is. Het jaar 2020 heeft me vooral geleerd om dit idee van ‘productief’ moeten zijn los te laten, de situatie te accepteren zoals die is en vooral te genieten van de kleine dingen.

‘Ook ben ik nog meer tot het besef gekomen hoe belangrijk face-to-face-ontmoetingen en bijeenkomsten zijn. Vele bijeenkomsten zijn afgelast, uitgesteld of uiteindelijk doorgegaan in een online-versie. Wat ik enorm miste, waren juist de spontane gesprekken en nagesprekken die je voert met mensen op bijeenkomsten. Mijn ervaring is dat juist tijdens de informele momenten vaak nieuwe ideeën en samenwerkingen ontstaan en dat je elkaar weer inspireert.

‘Wat ik enorm miste, waren juist de spontane gesprekken en nagesprekken die je voert met mensen op bijeenkomsten’

‘Mijn hoogtepunt van afgelopen jaar is de publicatie van ons zwartboek over het ‘boerkaverbod’ en de impact daarvan. We hebben niet alleen alle landelijke kranten gehaald, maar stonden ook op NOS Teletekst en we hebben internationale media bereikt zoals Euronews. Ook hebben we het voor elkaar gekregen dat de politiek in beweging kwam en het ‘boerkaverbod’ weer onderwerp van discussie is. Achter de schermen zijn we nog bezig met meer politieke impact. Met deze energie luiden wij het nieuwe jaar in.’

Lody van de Kamp, rabbi en publicist

‘2020 is het jaar dat beheerst wordt door een virus waarvan wij twaalf maanden geleden de naam nog nooit hadden gehoord. 2020 is het jaar waarin termen als discriminatie, racisme, islamofobie en antisemitisme dominante thema’s waren op alle opiniepagina’s. Het virus bracht velen om ons heen tot wanhoop. De termen die te maken hebben met achterstelling en uitsluiting leidden voor velen weer tot vertwijfeling en moedeloosheid.

‘Maakte de combinatie van beiden dit jaar tot een rampjaar? Wanhoop en moedeloosheid zijn als pijn lijden. De pijngrens ligt voor ieder mens anders. De verdraagzaamheid ten opzichte van ellende is voor iedereen anders. En is ook sterk afhankelijk van persoonlijke omstandigheden. Ook ik ben meerdere weken dit jaar behoorlijk ziek geweest. Zoals meerderen binnen mijn familie. Maar G’ddank is er in mijn naaste omgeving geen IC-opname in beeld geweest.

‘2020, het jaar waarin discriminatie, racisme, islamofobie en antisemitisme dominante thema’s waren’

‘Ook ik moest het doen zonder theaterbezoek, de sportschool of buitenshuis een lekker hapje eten. Maar ik hoefde mijn bedrijfje van de een op de ander dag niet te sluiten, zoals de kapper of de kroegbaas op de hoek. Achter zijn laptop tikte Lody van de Kamp dit jaar, ongediscrimineerd, gewoon door. Ik hoefde nergens te solliciteren, op zoek gaan naar een stageplek of een woningvereniging aan te schrijven om een dak boven mijn hoofd te krijgen met een naam als Karima of Achmed. Voor mij was 2020 geen rampjaar. Behalve dat ik moet blijven beseffen dat het voor anderen wel zeker wordt ervaren als een jaar vol met rampspoed.’

Lammert Kamphuis, filosoof

‘In Vloeken: Een cultuurbepaalde reactie op woede, irritatie en frustratie van taalkundige Piet van Sterkenburg kunnen we genieten van een uitgebreide lijst Nederlandse scheld- en vloekwoorden. Bij de ‘c’ komen we ‘Crisis nog aan toe!’ tegen. Met ‘crisis’ kunnen we dus enerzijds schelden en anderzijds een gevaarlijke situatie of periode van neergang beschrijven. Aan het eind van Het Jaar van de Crises lijkt het me hoog tijd eens stil te staan bij de oorsprong van dit woord.

‘Het komt van het Griekse werkwoord ‘krinomai’, wat zoveel betekent als ‘onderscheiden’ of ‘beslissen’. Crises zijn beslissende scharniermomenten, periodes waarin we ontdekken wie en wat ons leven de moeite waard maken. Het zou mooi zijn als we in de toekomst terugkijken op 2020 als het jaar waarin ons de ogen werden geopend.

‘In workshops en lezingen vraag ik deelnemers de afgelopen maanden regelmatig wat ze hebben geleerd tijdens de lockdowns. Er volgen prachtige antwoorden: dat ze genoeg hebben aan zichzelf, dat ze hun leven niet meer zo willen laten opslokken door hun werk, hoe zielloos een stad is zonder horeca, dat niet alles maakbaar blijkt te zijn, hoe onmisbaar aanraking is… Er zijn dingen die we door alle crises heen scherper zijn gaan zien dit jaar.

‘Ik vermoedde altijd dat crises ons dichter bij elkaar zouden brengen. Niets bleek minder waar’

‘Helaas ben ik zelf ook een illusie armer: ik vermoedde altijd dat crises ons als samenleving dichter bij elkaar zouden brengen. Niets bleek minder waar. Laten we ‘crisis nog aan toe!’ na dit jaar proberen wat meer begrip voor andersdenkenden op te brengen, juist in tijden van crisis.’

Saida Derrazi, medeoprichter moslimvrouwenorganisatie S.P.E.A.K.

‘Aan het begin van dit jaar zagen we door het coronavirus hoe Nederlands-Chinese burgers onder het mom van humor gediscrimineerd werden met een carnavalslied. En dat in een tijd waar men denkt te geloven in sociale rechtvaardigheid, gelijkheid, vrede en fatsoen. Opmerkelijk aan de lockdown en corona was dat de politiek en media het ruim acht maanden heeft volgehouden om berichtgeving te verspreiden zonder daarbij islamofobie te verkondigen. Moskeeën hadden vanaf het begin van de lockdown gelijk hun deuren gesloten. Moslims brachten maaltijden rond aan de zwakkeren in de samenleving. Dus ja, er was ook niet veel opzienbarend nieuws.

‘Wekenlang waren mensen racisme en discriminatie zat. Geen festivals, maar demonstraties tegen politiegeweld in de Verenigde Staten. Black Lives Matter, toch ook in Nederland. De vernietiging van kamp Moria gaf een wereldwijde shock:12.000 mensen, kinderen en ouders dakloos in een vluchtelingenkamp door een brand. Van de 12.000 mensen mogen er uit empathie en solidariteit – heel spectaculair – honderd Nederlandse grond betreden.

‘Wekenlang waren mensen racisme en discriminatie zat. Geen festivals, maar demonstraties’

‘Vrijheid van meningsuiting is ook dit jaar weer ter discussie gesteld. De gruwelijke moord op de Franse geschiedenisleraar Samuel Paty was het einde van de stilte rondom moslims dankzij corona. Wel of niet Charlie Hebdo bespreken in de klas? Ondertussen laat het reformatorisch onderwijs anno 2020 ouders nog steeds een ‘identiteitsverklaring’ ondertekenen om homoseksualiteit af te wijzen. Hoe dan?’

Arthur van Amerongen, schrijver en columnist

‘Ik had ooit kennis aan een meisje dat doodsbang was voor kernraketten. Het verpeste haar hele leven en ze lag bij wijze van spreken de godganse dag onder haar ledikant te bibberen van angst. Het liefst was ze in een atoomvrije bunker gaan wonen, omringd door duizenden blikken kapucijners en tomatenpuree, een ton wonderstamppot van Maggi en een flink brok hasjiesj. Enfin, we zijn toen op 23 oktober 1983 gaan demonstreren op het Malieveld in Den Haag en ik ben na een woeste vrijage – ze was door het dolle heen die dag en daarom zo krols als een kat – het contact met haar verloren. Als ze nog leeft, heeft ze de afgelopen vier jaar ongetwijfeld opnieuw onder haar bed liggen bibberen, dit keer doodsbang voor de Grote Boze Trump. En wat zal ze dan euforisch zijn geweest toen ze hoorde dat Joe Biden in Washington ging neerdalen, als een ietwat demente messias.

‘Twitter en Facebook werden overspoeld door hysterische berichten van bewoners in Vinex-wijken die het vertrek van Trump nog mooier vonden dat hun huwelijksdag en de geboorte van hun eerste kind. Ik heb nooit geweten dat een Amerikaanse president zoveel invloed kon uitoefenen op het dagelijks leven in Leidsche Rijn, Ypenburg, Carnisselande en Wateringse Veld.

‘Flikker die televisie het raam uit’

‘Ik woon al negen jaar in de Algarve en ik heb nog nooit maar dan ook nooit een boertje of een visser of een middenstander iets over Trump horen zeggen. Maar wij hebben dan ook geen Jinek, Twan, M of Charles Groenhuijsen – We Shall Overcome zingend, zichzelf begeleidend op de ukulele – die de toch al zo afgestompte bankbintjes dag in dag uit voorhouden dat Trump de duivel is en Biden de nieuwe Jezus. Flikker die televisie het raam uit, beperk internet tot porno – bij voorkeur Mia Khalifa – en ga eens wat vaker wandelen in het bos. Met andere woorden: get a life. Dan wordt 2021 vanzelf een annus mirabilis.’

Shawintala Banwarie, activist voor moslims in India

‘Sinds Modi met zijn hindoe-nationalistische partij aan de macht is in India wordt het gevaar voor minderheden met een dag groter. Dit jaar heeft het hindoe-extremisme het toppunt bereikt, toen in februari in Delhi een anti-moslim pogrom plaatsvond waarbij meer dan vijftig Indiërs werden vermoord en meer dan vijfhonderd burgers gewond raakten. Ik kan mij nog herinneren hoe dit nieuws mij vanuit India naar Nederland bereikte. Dit brute geweld deed me denken aan de Kristallnacht; moskeeën en bezittingen van moslims werden verbrand. De hindoes die moslims in huis namen om ze te beschermen werden ook slachtoffer. Het is duidelijk dat de hindoe-extremisten uit zijn op een India zonder islam en moslims.

‘De haat tegen moslims in India hield hiermee niet op. Tijdens de coronapandemie werden moslimpelgrims beschuldigd van het verspreiden van het coronavirus. Maar toen door hindoes ceremonies werden georganiseerd, waar soms honderden en soms zelfs duizenden pelgrims bijeen kwamen, was er geen ophef. En dan heb ik het nog niet gehad over de systematische onderdrukking van en het geweld tegen de Daliths, de vredesactivisten die zonder pardon worden opgepakt, terwijl hindoe-nationalisten die schuldig zijn aan geweldsdelicten worden vrijgelaten.

‘Dit jaar heeft het hindoe-extremisme in India het toppunt bereikt’

‘Wanneer komt er een eind aan deze horror? Het feit dat tijdens de protesten tegen de moslims discriminerende burgerschapswet duizenden hindoes de straat op gingen uit solidariteit met moslims laat zien dat er wel degelijk een tegengeluid is. Ook op de Hindoe Universiteit in Banaras werd door hindoe professoren geprotesteerd tegen de burgerschapswet en spraken studenten zich uit tegen moslimhaat. Deze protesten door liberale hindoes geven mij nog een sprankje hoop.’

Sarah Izat, adviseur Politie Rotterdam

‘Terugblikkend op het afgelopen jaar, kan ik zeggen dat het voor mij als adviseur van de eenheidsleiding politie eenheid Rotterdam een bijzonder leerzaam en spannend jaar is geweest. Een drietal situaties waarin ik heb geadviseerd blijven mij bij: de Black Lives Matter-demonstratie op de Erasmusbrug, de onrust in het Roel Langerak Park en het bijtincident op de Hilledijk. Als secretaris van de Commissie Geweldsaanwending beoordeel ik samen met andere collega’s het toegepaste geweld door politiemedewerkers. Het is ongemakkelijk om het optreden van je collega in sommige gevallen als onrechtmatig en niet professioneel te moeten beoordelen, maar het gebeurt wel.

‘Tijdens de BLM-demonstraties was ik samen met onze Staf Groot en Bijzonder Optreden achter de schermen bezig met het coördineren van de demonstratie. Ons doel was om een toegankelijke, vriendelijke en verbindende politie te zijn. Het was fantastisch om te zien hoe de operationele collega’s hierop acteerden. Reageren vanuit macht en gezag is soms op zijn plaats, maar leidt in sommige gevallen tot een pijnlijke afgang. Als wij vanuit macht en gezag hadden gereageerd, liep de demonstratie voor beide partijen nadelig af. Continuïteit biedt veiligheid, maar leidt niet tot een verbindende relatie. Er moet ruimte zijn voor aanpassing en verandering. Maar dat gaat niet met gemak als je van nature statisch bent georganiseerd. Toch moeten we het lef hebben om die metamorfose in onszelf teweeg te brengen.

‘Als wij vanuit macht en gezag hadden gereageerd, liep de demonstratie voor beide partijen nadelig af’

‘Ik heb geleerd dat rechtvaardigheid lef vergt. Zowel toegeven als verdedigen vergen lef. Toegeven als je fout hebt gehandeld, maar jezelf en je omgeving verdedigen als dat niet het geval is. En dat moeten we blijven doen als we willen groeien; dat laatste vergt lef. Lef hebben om kritisch te reflecteren op jezelf en je omgeving om vervolgens te handelen naar je nieuwe inzichten.’

Don Ceder, raadslid ChristenUnie Amsterdam en kandidaat-Kamerlid

‘De Afrikaanse tot slaaf gemaakte en daarna vrijgekochte theaterschrijver Publius Terentius Afer, die leefde in de tijd van de Romeinse Republiek, schreef het toneelstuk Heauton Timorumenos. In dit stuk komt de volgende quote langs: ‘Modo liceat vivere, est spes’. Zolang er leven is, is er hoop.

2020 is een roerig jaar geweest dat niemand had kunnen voorspellen. Een jaar van verdriet, verlies en waarin we hebben gezien dat de maakbare samenleving haar grenzen kent. Het is ook een jaar waarin landelijke maatschappelijk uitdagingen ook veel zichtbaarder zijn geworden. Denk bijvoorbeeld aan de toegenomen rijen voedselbanken en de ontstane sociale onrust vanwege discriminatie en uitsluiting en de Black Lives Matter-protesten als gevolg daarvan.

‘Nu we aan het einde van het jaar zijn gekomen, is het goed om terug te blikken. En dan denk ik dat de woorden van Terentius 2020 goed omschrijven: ‘Zolang er leven is, is er hoop.’ 2020 heeft ons niet alleen laten zie hoe verwoestend een minuscuul virus kan werken, maar ook waar mensen toe in staat zijn als ze voor een gigantische uitdaging staan. Ik heb de afgelopen maanden zoveel mooie initiatieven en mensen die zich voor hun medemens hebben ingezet leren kennen. Zolang we nog in staat zijn om naar elkaar om te zien is er leven. En waar leven is, is hoop.

‘Waar leven is, is hoop’

‘Ik hoop dan ook dat 2020 een vertrekpunt mag zijn waar we lessen uit mogen leren. En mogen bouwen aan een toekomst en een duurzamere, rechtvaardigere en weerbare samenleving. Voor iedereen.’