JA21 groeit onverwacht uit tot een serieuze speler in het rechtse kamp. Met een bestuurlijk imago en harde rechtse standpunten is de partij interessant geworden voor teleurgestelde kiezers van VVD, NSC en PVV.

In de laatste peilingen staat JA21 tussen de negen en dertien zetels. Een opmerkelijke opmars voor een partij die twee jaar geleden nog geplaagd werd door interne conflicten en waarvan het bestaansrecht door velen in twijfel werd getrokken. Volgens politicoloog Matthijs Rooduijn (Universiteit van Amsterdam) profiteert de partij op dit moment van een unieke samenloop van omstandigheden. Maar of dit succes blijvend is, valt echter lastig te voorspellen.

Spons voor ontevreden kiezers

JA21 splitste zich eind 2021 van Forum voor Democratie af, vanwege een ruzie over de slechte muzieksmaak van Joost Eerdmans en controversiële uitlatingen van Thierry Baudet over Joden, die als antisemitisch werden opgevat. Maar waar Forum voor Democratie steeds radicaler is geworden, profileert JA21 zich als een ‘realistisch’ alternatief, dat ook ontgoochelde PVV-kiezers moet aantrekken.

Allerlei kiezers die zijn teleurgesteld belanden nu bij JA21

‘De partij fungeert nu als een spons’, zegt Rooduijn. ‘Allerlei kiezers die zijn teleurgesteld belanden nu bij JA21. Gedesillusioneerde PVV-stemmers die boos zijn omdat Geert Wilders de stekker trok uit het kabinet, mensen die NSC te vaag of te onbetrouwbaar vinden en VVD-stemmers die vinden dat hun partij te slap is geworden op migratie. Voor hen is JA21 een aantrekkelijk alternatief.’

De politieke context werkt in het voordeel van de partij van Joost Eerdmans en Annabel Nanninga, observeert Rooduijn. De VVD verkeert in een diepe crisis, vanwege de strategische en tactische blunders van Dilan Yesilgöz. De VVD daalt hard in de peilingen en staat nu tussen de dertien en zestien zetels. Met NSC is het nog erger gesteld. De partij van Pieter Omtzigt, die in 2023 vanuit het niets met twintig zetels debuteerde, komt op nul zetels uit.

De PVV ten slotte verloor steun omdat Wilders in de regering nauwelijks resultaten wist te boeken en vervolgens de stekker uit het kabinet heeft getrokken. Toch heeft Wilders minder verloren dan je op het eerste gezicht misschien zou denken, zegt Rooduijn. ‘Veel PVV-kiezers gaan nu in Wilders’ narratief mee, dat hij zou zijn tegengewerkt door de andere partijen. De PVV is in de opiniepeilingen nog steeds de grootste partij, met meer dan 30 zetels.’

Radicaal rechts, maar niet extreem

Tot zover het succes van JA21. Hoe moeten we deze partij plaatsen in het partijlandschap? Politicologisch gezien behoort de partij tot de familie van radicaal rechtse partijen, zegt Rooduijn. ‘Ze vissen in dezelfde electorale vijver als PVV, FvD en BBB. Wel zijn er grote verschillen tussen deze vier partijen. FvD is ideologisch extremer, de PVV is vooral gefixeerd op de islam en de BBB legt de nadruk op boerenbelangen. JA21 ten slotte positioneert zich als de redelijke variant van radicaal rechts, die graag wil besturen.’

Maar waarom noemen we deze vier partijen niet gewoon extreemrechts? ‘Ze vallen allebei onder de noemer far right, dat je zou kunnen vertalen als uiterst rechts’, zegt Rooduijn. ‘Wel moet je beide vormen van uiterst rechts goed van elkaar onderscheiden. Radicaal rechts is nationalistisch, anti-immigratie en kritisch over de instituties van de liberale democratie, zoals de pers, de universiteiten en de rechterlijke macht. Ook is radicaal rechts autoritair ingesteld: law and order, hiërarchisch denken en het hard aanpakken van migranten.’

Extreemrechts gaat een stap verder en wil de democratische orde omverwerpen, desnoods met geweld. ‘Denk hierbij aan het fascisme, het nazisme of de Griekse beweging Gouden Dageraad.’ Dat is volgens Rooduijn een fundamenteel verschil, ook al is de grens in de praktijk niet altijd scherp. ‘FvD flirt bijvoorbeeld met tribunalen en aanhangers van Donald Trump bestormden in 2021 het Capitool.’

JA21 balanceert dus op de lijn van radicaal rechts: stevig anti-immigratie, autoritair in toon, maar binnen de kaders van de parlementaire democratie. ‘Ze presenteren zich als conservatief-liberaal’, zegt Rooduijn, ‘maar inhoudelijk zijn hun standpunten radicaal rechts.’

Realisme als retoriek

Opvallend is verder dat JA21 zich graag afficheert als de partij van de redelijkheid en bestuurbaarheid. Ze willen het realistische alternatief zijn voor FvD en PVV. Maar dat realisme is vooral retoriek, meent Rooduijn. ‘Neem hun voorstel voor enkelbanden voor illegalen. Dat is nauwelijks uitvoerbaar en bovendien in strijd met de rechtsstaat. Hun programma bevat veel punten die juridisch of praktisch simpelweg niet te realiseren zijn.’

Door zich conservatief-liberaal te noemen probeert JA21 een brug te slaan naar gefrustreerde kiezers van VVD en NSC, die minder migratie willen maar de retoriek van Wilders te ver vinden gaan. ‘Het is een strategie die op korte termijn lijkt te werken, maar op de lange termijn problemen kan opleveren zodra de partij moet laten zien of ze werkelijk kan regeren.’

Veel van hun standpunten staan op gespannen voet met de liberale democratie

Regeringsgeschikt of besmet?

De vraag of JA21 regierungsfähig is, hangt volgens Rooduijn niet alleen af van de toon en retoriek, maar ook van de inhoud. ‘Veel van hun standpunten staan op gespannen voet met de liberale democratie en maken het lastig om compromissen te sluiten. Dat kan coalitievorming bemoeilijken met partijen als GroenLinks-PvdA en D66, zelfs als deze partijen de deur formeel niet dichtgooien.’

Toch speelt imago ook een rol. Het is voor JA21 van belang om zich te onderscheiden van radicalere partijen als PVV en FvD, die wel formeel worden uitgesloten door de andere partijen. Het aantrekken van kandidaten zoals Ingrid Coenradie (ex-PVV) en Diederik Boomsma (overgestapt van NSC) draagt bij aan dat beeld. JA21 wil ervaring aantrekken, maar ook politici die uitgesproken kritisch zijn over migratie, aldus Rooduijn.

Volatiel landschap

Hoe stabiel is het succes van JA21? Dat is onzeker, benadrukt de politicoloog. ‘De partij profiteert van de huidige politieke situatie, waarin VVD en NSC het niet zo goed doen. Maar als we iets hebben geleerd van de vorige verkiezingen is dat alles snel kan omslaan. Wilders kan tijdens de debatten weer momentum krijgen en weggelopen kiezers terughalen. Ook kunnen interne conflicten – tussen Annabel Nanninga en Ingrid Coenradie bijvoorbeeld die heeft gezegd dat de islam voor haar geen prioriteit heeft – roet in het eten gooien. ‘Als die twee ruzie maken, dan verdwijnt de virtuele winst van JA21 in de peilingen als sneeuw voor de zon’, zegt Rooduijn.

Het bredere radicaal rechtse landschap blijft volatiel, benadrukt de UvA-wetenschapper. ‘Bij de vorige verkiezingen schoot de PVV in korte tijd omhoog in de peilingen. Zoiets kan opnieuw gebeuren. Kiezers die nu naar JA21 neigen kunnen in de campagne alsnog terugkeren naar de PVV of thuisblijven.’