Vormt Geert Wilders een bedreiging voor de democratische rechtsstaat? En wat kunnen we leren van de lessen uit Amerika? Historicus Frans Verhagen en oud-Kamerlid en advocaat Sidney Smeets leggen uit dat er reden tot bezorgdheid is. 

Geert Wilders vormt wel degelijk een bedreiging voor de rechtsstaat, begint Verhagen, Amerika-kenner en schrijver van Geschiedenis van de Verenigde Staten (2017). Niet omdat Wilders daadwerkelijk de rechtsstaat omver kan werpen, maar vanwege de polarisatie en de haatzaaiende retoriek die de PVV-leider jegens moslims en minderheden hanteert.

Verhagen acht de Nederlandse situatie complexer dan die in de Verenigde Staten. In Nederland hebben we een meerpartijenstelsel, wat de kans op een al te autoritair bewind verkleint, legt hij uit. Bovendien is de constitutionele context anders, benadrukt Sydney Smeets, zelfstandig advocaat en voormalig Kamerlid voor D66. ‘Wij toetsen wetten niet aan de grondwet, maar aan internationale wetgeving.’ Toch is er volgens beide mannen reden tot zorgen. 

Democratische rechtsstaat
Wilders en zijn PVV vormen geen acute bedreiging voor de democratische rechtsstaat, aldus Verhagen. Het staat mensen en partijen immers vrij om programmapunten te maken die haaks staan op de rechtsstaat. ‘Het wordt pas een probleem als die voorstellen daadwerkelijk worden uitgevoerd’, zegt de historicus. ‘Het is namelijk niet gemakkelijk om de rechtsstaat te bedreigen. Die beschermt zichzelf ook, met wettelijke normen. Je kunt de rechtsstaat alleen om zeep helpen als je de grondwet verandert, maar dat is in Nederland heel moeilijk.’

Maar ook zonder dit specifieke gevaar is Wilders een gevaarlijke politicus, omdat hij haat zaait tegen moslims en andere minderheden, zo gaat hij verder. ‘Ik las een interview in de Britse krant the Guardian met de Arnhemse burgemeester Ahmed Marcouch. Hierin vertelde hij dat zijn kinderen bang zijn dat ze uit Nederland worden gedeporteerd nu Wilders de verkiezingen heeft gewonnen. ‘Haat zaaien is Wilders’ handelsmerk, zijn modus.’

Volgens Verhagen is het optreden van Wilders een vervolg op de islamkritiek van VVD-leider Frits Bolkestein. ‘Bolkestein is begin jaren negentig begonnen met het geneuzel over de islam. Hij zei dat moslims geen democraten kunnen zijn en de islam nooit een Verlichting heeft gehad. Bolkestein zette de toon van het debat, waarin niet-moslims het gevoel hebben te worden bedreigd en moslims dat ze niet worden geaccepteerd. Het tegengeluid werd onder meer vertolkt door Job Cohen, toen nog burgemeester van Amsterdam. Hij ging theedrinken met moslims en bouwde met hen een band op.’

Volgens Smeets hebben we te maken met een paradox. ‘De PVV en andere ultrarechtse partijen willen een beleid dat haaks staat op de rechtsstaat. We hebben geen cordon sanitaire tegen de PVV ingesteld, maar de partij salonfähig gemaakt. De VVD wil een kabinet met de PVV mogelijk steunen. Daarmee brengt het de democratische rechtsstaat in gevaar. Het is de paradox beschreven door de Oostenrijks-Britse filosoof Karl Popper: als je antidemocratische krachten in een democratisch bestel de vrije loop laat dan help je de democratie om zeep.’ 

Hij voelt daarom voor een verbod op antidemocratische, antirechtsstatelijke partijen. ‘FvD komt voor zo’n verbod in aanmerking, maar ook de SGP. Je kunt deze partij natuurlijk zien als onschuldige folklore, maar dat is deze fundamentalistisch christelijke partij niet. Een partijverbod is ingegeven door het idee: stel, wat gaat die partij doen als ze aan de macht komt? De SGP wil een theocratie invoeren. Niet ten onrechte wordt deze partij door critici de christelijke Taliban genoemd.’

Rechtsstaat niet veilig bij VVD
Maar het gevaar komt ook van democratische partijen, zoals de VVD, waarschuwt Smeets. ‘De PVV heeft de VVD nodig om te regeren. De rechtsstaat is echter niet veilig bij de VVD. Deze partij pleitte er in het verleden voor dat Nederlandse wetten niet langer worden getoetst aan internationale verdragen. Pas toen de VVD hier veel kritiek op kreeg van staatsrechtdeskundigen haalde de partij dit voorstel uit haar programma. Toch ben ik er niet gerust op, want de VVD kan hier in de toekomst wederom voor pleiten.’ 

Smeets gelooft niet dat de VVD de media aan banden wil leggen, zoals nu in Hongarije gebeurt onder premier Viktor Orban. Tegelijkertijd maakt hij zich wel grote zorgen over de persvrijheid in Nederland. ‘De PVV noemt journalisten ‘tuig van de richel’ en FvD riep op tot het instellen van ‘tribunalen’ voor wetenschappers en journalisten die verantwoordelijk zouden zijn voor het coronabeleid. Dat is eng. Voor een deel van de Nederlandse bevolking is het geen taboe meer om de pers, de wetenschap en de rechterlijke macht aan banden te leggen. Dat wil ultrarechts omdat journalisten, wetenschappers en rechters links zouden zijn. Maar dit is echt klinkklare onzin, ze zijn onafhankelijk. Ze willen gewoon ultrarechtse journalisten, wetenschappers en rechters. De media geven behoorlijk toe aan ultrarechts en geven PVV, FvD en BBB een podium. Een NOS-journalist noemde een kabinet met de PVV ‘centrumrechts’. Dat is een aanwijzing dat het Overton-venster (het gedachtegoed dat het grote publiek accepteert, red.) enorm is verschoven. Wat vroeger extreemrechts was, heet nu centrumrechts.’ 

Als voorbeeld noemt Smeets, opnieuw, de VVD. ‘Eind jaren negentig heb ik voor de VVD gewerkt. Dat was toen, onder leiding van Hans Dijkstal, nog een hele liberale partij. De meeste mensen die er toen werkten zouden nu worden weggezet als linkse VVD’ers, als D66’ers. De VVD is enorm naar rechts opgeschoven.’ 

De PVV ‘inkapselen’
Verhagen maakt zich minder zorgen over een kabinet-Wilders, omdat Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract de PVV-leider wil ‘inkapselen’. ‘Als Wilders de grenzen die zijn afgesproken overschrijdt dan trekt Omtzigt de stekker eruit en valt het kabinet.’ Volgens Verhagen sluit Omtzigt de radicale ideeën van Wilders uit, maar de PVV-leider als persoon niet. ‘Wilders zou zichzelf moeten verloochenen om premier te worden. Dat is Omtzigts strategie. Hij wil Wilders in een kooitje stoppen. De vraag is of dit gaat lukken. Maar gelukkig geldt in Nederland de regel ‘wie breekt betaalt’. De VVD liet afgelopen zomer het kabinet vallen en heeft de verkiezingen verloren. Als Wilders het kabinet laat vallen dan gaat hem dat zetels kosten.’

De historicus gelooft dat er geen kabinet-Wilders komt, maar een extraparlementair kabinet met een andere premier. ‘Wilders, Omtzigt, VVD-leider Dilan Yesilgöz en BBB-voorvrouw Caroline van der Plas zullen in de Tweede Kamer blijven om het kabinet overeind te houden.’ 

Een andere vraag is of de PVV wel voldoende mensen kan vinden die minister of staatssecretaris kunnen worden. ‘Daarom wordt het dus een extraparlementair kabinet’, denkt Verhagen. ‘In Nederland hebben we twee van zulke kabinetten gehad. In 1939 was dat het vijfde kabinet-Colijn, dat echter meteen viel omdat de Tweede Kamer hiermee niet akkoord ging. En in 1973 was er het kabinet-Den Uyl. De christendemocratische partijen ARP en KVP steunden dit kabinet op punten en leverden zes ministers, maar schaarden zich – in tegenstelling tot PvdA, D66 en PPR – niet achter het kabinetsprogramma Keerpunt ’72. Het kabinet-Den Uyl was ‘rood met een witte rand’.’

Lessen uit Amerika
Kan Nederland wat leren van de lessen uit de Verenigde Staten, waar Donald Trump van 2017 tot begin 2021 president was? Is dit het toekomstbeeld van Nederland met een kabinet-Wilders?  

De verkiezingswinst van Wilders is aan Donald Trump totaal voorbijgegaan, aldus Verhagen. ‘Trump weet niet eens waar Nederland ligt, haha.’ Tijdens het presidentschap van Trump is ‘de verharde toon in het maatschappelijk debat genormaliseerd.’ Deze ontwikkeling is echter al eerder begonnen. ‘Sinds de Republikein Newt Gingrich in de jaren negentig een confrontatiestrategie ging voeren waarin iedereen die het niet eens is de vijand is, niet enkel van jouw ideeën maar van de hele beschaving, is de toon in Amerika van kwaad naar erger gegaan. Trump was enkel het laatste station van een lange rit en als zijn huidige campagne een indicatie is, gaat hij nog wel even door.’

Kun je de Republikeinse partij, die Trump tolereert, vergelijken met de VVD die Wilders niet langer uitsluit? Verhagen vindt van niet. ‘De Republikeinse partij bestaat uit lafaards die geen kritiek durven te hebben op Trump. Ze hebben gezwegen na 6 januari 2021, toen extreemrechtse Trump-aanhangers het Capitool bestormden om te protesteren tegen de verkiezingsuitslag. Het is onvoorstelbaar dat Trump, die zijn aanhangers heeft opgehitst, hiervoor niet is aangeklaagd toen ze daartoe in februari 2021 de mogelijkheid hadden. Dat komt omdat de Republikeinen geen principes hebben. Ik weet niet of VVD’ers lafaards zijn. Maar de VVD zal niet toestaan dat Wilders als haatzaaier aan de macht komt, ze accepteren alleen ‘Milders’. Tegelijkertijd is de VVD wel bereid tot heel veel om een regering over rechts te vormen.’  

Volgens Verhagen is het in de Verenigde Staten 1932. ‘In dat jaar behaalde de NSDAP een enorme verkiezingsoverwinning in Duitsland, maar Hitler werd nog geen kanselier. Dat gebeurde een jaar later. Toen hij aan de macht kwam, schakelde hij de democratie uit. Zoals Viktor Orban dat in Hongarije heeft gedaan. Autoritaire, populistische leiders komen op democratische wijze aan de macht, maar hollen daarna de democratie van binnenuit uit. Dat gebeurt ook in Polen, India en Turkije.’

Aanval op de democratie
De gebeurtenissen van 6 januari waren volgens Verhagen een regelrechte aanval van Trump op de democratie. ‘Trump erkende zijn verlies niet. Hij respecteert het democratische proces niet. Republikeinen tolereren het gedrag van Trump, ook zijn rol bij de bestorming van het Capitool. Als deze man, Trump, nog een keer aan de macht komt dan gaat hij morrelen aan de randvoorwaarden van het Amerikaanse politieke bestel en bewegen de VS zich in autoritaire richting. Het is maar de vraag of het huidige Supreme Court voldoende vangrails biedt.’

Ook in Nederland werd na 22 november op verschillende plekken gedemonstreerd tegen de verkiezingsuitslag, door linkse activisten. ‘Dat slaat nergens op’, zegt Smeets. ‘Je moet de verkiezingsuitslag respecteren. Maar extreemlinks heeft nauwelijks invloed, in tegenstelling tot extreemrechts. Wel bestaat het risico dat de extreemrechtse kant nog verder radicaliseert, in reactie op de extreemlinkse beweging. Er is op zich veel sympathie voor de klimaatbeweging, maar als je daar ‘From the River to the Sea’ gaat roepen (de pro-Palestijnse leus die door tegenstanders als een oproep tot etnische zuivering van de Joden wordt uitgelegd, red.), dan werkt dat contraproductief.’

De advocaat zegt dat een vergelijking tussen Nederland en de Verenigde Staten lastig is, omdat de Amerikanen een heel ander soort grondwet hebben. Ook is het Amerikaanse Supreme Court een constitutioneel hof, dat wetten toetst aan de grondwet. De rechters van dit hof worden bovendien door de politiek benoemd. ‘Soms wordt het hooggerechtshof hierdoor te politiek. Dat is een slechte zaak. Maar tegelijkertijd is zo’n hof een zekere garantie dat dingen die echt tegen de constitutie ingaan geen wet worden.’

Nederland kent in tegenstelling tot de VS geen constitutioneel hof. ‘Wel hebben we een Eerste Kamer, die wetten toetst’, zegt Smeets. ‘En daarnaast natuurlijk de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en andere internationale verdragen waaraan Nederland zich moet houden, zoals het VN-Vluchtelingenverdrag.’ De rechtsstatelijke bescherming die deze internationale verdragen bieden moeten we echter niet overschatten, zo waarschuwt Smeets. ‘Nederland wordt regelmatig op de vingers getikt door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Daar hoor je in de media nooit iets over, want er staan geen sancties op. Het enige wat dit hof kan doen is geldboetes uitdelen. Een fatsoenlijke staat wil voorkomen dat hij nog een keer de regels overtreedt. Maar de ervaring leert dat Nederland de regels regelmatig overtreedt. Bovendien duren procedures aan het Europese Hof jaren, gemiddeld zo’n zeven jaar. Als er een uitspraak komt is het kalf verdronken. Europese landen kunnen al die tijd doorgaan met mensenrechtenschendingen.’

‘De enige manier om landen echt te sanctioneren is door het bevriezen van subsidies, wat de Europese Unie nu doet bij Hongarije’, gaat Smeets verder. ‘Maar Hongarije houdt zich nog steeds niet aan de Europese regels en krijgt mogelijk straks toch weer subsidies. De kans hierop is groter als er in Europa meer van dit soort regeringen aan de macht komen. Als de PVV gaat regeren in Nederland, bijvoorbeeld.’ 

Nederland zal echter niet snel in een autoritair land veranderen, denkt Verhagen. ‘Hier is het lastiger omdat ons land een meerpartijenstelsel kent. De kans dat Wilders aan de macht komt is kleiner, de kans dat hij grenzen overschrijdt ook. Het doel van Omtzigt is om Wilders in te kapselen, de PVV-leider te laten doen wat de andere partijen willen. Wel is het de vraag of Wilders zich inhoudt. Op X is hij nog steeds grof en provocerend. Daarin lijkt hij op Trump. Ze kunnen zichzelf niet beheersen. De vraag is of Wilders wel een mildere versie van zichzelf kan zijn. Als hij dit niet kan, dan is een kabinet met de PVV geen lang leven beschoren.’