De Britten heroverwegen op dit moment Prevent, het omstreden programma van de overheid ter bestrijding van radicalisering. De regering liet Prevent evalueren door de conservatief William Shawcross. Dat roept verzet op onder moslims, die vrezen voor meer repressie en stigmatisering.

Prevent is al jaren controversieel, schreef Tahir Abbas in februari in zijn column voor de Kanttekening. En hij zette vervolgens in enkele korte en scherpe punten zijn kritiek neer. Prevent houdt geen rekening met sociaaleconomische oorzaken van radicalisering. Ook weegt het programma de effecten van Britse inmenging in de oorlogen in Afghanistan, Irak en Syrië niet mee.

Begin februari verscheen er een evaluatie van Prevent, geschreven door de schrijver en journalist William Shawcross, die er uitgesproken anti-islamitische denkbeelden op nahoudt. Zo heeft hij gezegd dat ‘de islam een van de grootste, meest angstaanjagende problemen van onze toekomst’ is. Shawcross spreekt in zijn evaluatie vooral van een strijd tegen ‘islamisme’, een term die hij niet definieert, maar die hij associeert met terreurbewegingen als ISIS, Boko Haram en Al Qaeda. Ook stelt hij dat ‘islamisten’ hun wereldbeeld superieur achten en haat aanmoedigen jegens Joden, homo’s en andersdenkende moslims. Prevent moet volgens hem beter gaan letten op de invloed van ‘niet gewelddadig islamisme’ als ideologie.

In reactie op de keuze van de Britse regering voor Shawcross als beoordelaar, besloten meer dan vijfhonderd islamitische organisaties de evaluatie van Prevent verder te boycotten. ‘De moslimgemeenschap voelt zich gecriminaliseerd’, vertelt universitair docent criminologie Rizwaan Shabir, die ook zelf te maken heeft gehad met discriminatie door het Britse veiligheidsapparaat, aan Channel 4 News.

Ook Abbas is kritisch over de evaluatie door Shawcross. Hij schaart zich achter critici die stellen dat de conservatieve journalist in zijn evaluatie ‘de moslimgemeenschap wegzet, door te suggereren dat moslims van nature geneigd zijn tot extremisme’. Het rapport-Shawcross zou bovendien bedoeld zijn om de aandacht af te leiden van een veel verontrustender fenomeen: de opkomst van extreemrechts. Daar moet volgens de evaluatie namelijk minder de focus op liggen.

De column van Tahir Abbas roept de vraag op: is het Prevent-programma een goed instrument ter bestrijding van radicalisering? Of is het vooral ineffectief en stigmatiserend voor moslims? We vragen het aan deskundigen Anas Mustapha van burgerrechtenorganisatie Cage en Charlotte Littlewood, research fellow bij de neoconservatieve denktank Henry Jackson Society.

‘Moslims steunen Prevent’

Littlewood heeft ruime ervaring met het tegengaan van extremisme in het Verenigd Koninkrijk. Ze werkte twee jaar bij Prevent en geldt als een deskundige als het om dit programma gaat. In grote lijnen is ze het eens met de evaluatie door Shawcross. Ook zij ziet in ‘islamisme’ de grootste dreiging en net als Shawcross gebruikt ze dat woord als parapluterm voor zowel gewelddadig jihadisme, als afkeer van homoseksualiteit en van andere religies en liberale islamitische stromingen.

Volgens Littlewood is een programma tegen islamitisch extremisme hard nodig. ‘Op dit moment is islamisme de grootste bedreiging in het Verenigd Koninkrijk. Tijdens mijn werk als expert in het tegengaan van extremisme heb ik zelf gezien hoe we hebben voorkomen dat jonge moslims naar Syrië reizen om zich bij ISIS aan te sluiten.’

Het probleem van extremisme is echter volgens Littlewood niet beperkt tot radicale moslims. ‘Ik zeg niet dat het Verenigd Koninkrijk geen probleem heeft met extreemrechts. Maar als we kijken naar criminelen die in de gevangenis zijn opgesloten, is het aantal islamisten veel groter dan het aantal rechtsextremisten. Ook zijn er meer aanslagen door islamistische radicalen geweest. Dit betekent dat islamisme een probleem is dat speciale aandacht behoeft.’

‘Prevent vormt een enorme uitdaging voor de leerkrachten en medewerkers die het al zwaar genoeg hebben’

Kijkend naar de aanslagen in Groot-Brittannië die sinds 2000 zijn aangemerkt als terroristisch, is het merendeel inderdaad jihadistisch: veertien aanslagen met islamitisch motief tegen elf met een ander motief.

Littlewood heeft enkele kanttekeningen bij Prevent, omdat dat programma volgens haar soms de bestrijding van extremisme bemoeilijkt. ‘Prevent wil dat leraren en gezondheidswerkers doorverwijzen wanneer ze iemand verdenken van radicalisering. Maar hoe kunnen we verwachten dat scholen en gezondheidswerkers de expertise hebben om extreme ideologieën herkennen? Dit is een enorme uitdaging voor de leerkrachten en medewerkers die het al zwaar genoeg hebben.’

Bovendien zijn volgens Littlewood veel mensen in het Verenigd Koninkrijk bang om hun mond open te doen wanneer ze geconfronteerd worden met islamitisch extremisme. ‘Ze zijn bang dat dit hun relatie met moslimorganisaties zal beïnvloeden en dat ze als racist of islamofoob worden bestempeld. Een ander nadeel van Prevent is dat het wordt ingezet door lokale gemeenteraden die geen stemmen willen verliezen en daarom zeer terughoudend zijn in hun reactie op islamisme. De mensen die actief zijn in het programma van Prevent moeten worden opgeleid door onafhankelijke medewerkers die niet verbonden zijn aan een lokale raad.’

Rechtsextremisme

Littlewood begrijpt de bezorgdheid van Britse moslims, die vrezen dat Prevent leidt tot discriminatie van moslims. Ze vindt echter dat Prevent geen moslims discrimineert. ‘Tijdens een onderzoek bleek dat 68 procent van de moslims in het Verenigd Koninkrijk zich ook zorgen maakt over opkomend islamisme. Bovendien steunt de meerderheid van de moslims de Prevent-strategie. Dit komt niet als een verrassing, aangezien islamisten vaak hun haat juist richten op moslims die de islam niet zo volgen als zij. Dit islamisme is een bedreiging voor de vrijheden van moslims. Daarom is voor de moslimgemeenschap islamisme een groter probleem dan islamofobie.’

‘Prevent pakt vaak ook rechtsextremisme aan’, vervolgt Littlewood. ‘Prevent heeft dus geenszins de bedoeling om moslims uit te sluiten of om moslims op een negatieve manier te portretteren, want het programma richt zich om beide vormen van radicalisering. En het is niet zo dat moslimverdachten alleen maar worden beoordeeld omdat ze een moslimnaam hebben, zoals tegenstanders zeggen. In plaats daarvan probeert Prevent zorgvuldig de ideologie van de verdachte te onderzoeken: als iemand een ideologie heeft die in de buurt komt van de islam en er is voldoende bewijs, dan houdt de politie deze verdachte aan.’

‘Shawcross overdrijft islamitische dreiging’

Burgenrechtenorganisatie Cage voert in Groot-Brittannië al jaren strijd tegen onrecht dat in haar ogen Britse moslims wordt aangedaan. De discussie over Prevent zet de zaak op scherp. Recent haalde minister van Binnenlandse Zaken Suella Braverman hard uit naar onder andere Cage, omdat het volgens haar een van de organisaties is die ‘consequent schadelijke en oneerlijke verhalen’ verspreiden en die moslims ‘demoniseren’ die meewerken aan programma’s als Prevent.

Anas Mustapha is hoofd publieke belangenbehartiging bij Cage en schreef op de website van de organisatie een repliek op Bravermans beweringen. De toon van Cage is zeer kritisch, ook over mainstream islamitische organisaties in Groot-Brittannië. Zo bekritiseert de organisatie de Muslim Council of Britain, omdat die Prevent niet zou willen afschaffen, maar vooral aanpassen.

De kritiek die Cage levert op Prevent en het Shawcross-rapport, vertoont sterke overeenkomsten met wat Tahir Abbas schreef voor de Kanttekening. ‘Allerlei organisaties, waaronder Amnesty International, hadden ernstige bezwaren tegen Prevent’, vertelt Anas Mustapha. ‘Daarom moest de regering een onafhankelijke evaluatie toezeggen, maar die is vanaf het begin controversieel. De regering wil hoe dan ook doorgaan met het programma.’

Over de keuze voor William Shawcross als rapporteur is Mustapha helder: ‘Hij is een rechtse havik, die voor securisering en militarisme is. Van hem is bekend dat hij marteling – waterboarden – steunt. Hij heeft problematische opvattingen over de islam.’

‘Onze conclusie is dat het Shawcross-rapport de invloed van neonazi’s en extreemrechts bagatelliseert’, stelt Mustapha naar aanleiding van Shawcross’ advies om meer in te zetten op de bestrijding van ‘islamisme’ als ideologie. ‘Het overdrijft bovendien de dreiging vanuit islamitische hoek. Shawcross vindt dat de structuur van Prevent veranderd moet worden. Op dit moment wil Prevent coöperatief zijn: een brug slaan tussen lokale overheden en gemeenschappen die in beeld zijn bij het programma. Shawcross zegt: dit is te slap. Hij somt enkele dingen op die moslims doen en die volgens hem problematisch zijn: campagnevoeren voor onderdrukte volkeren en aandacht vragen voor aanvallen op moslims in binnen- en buitenland.’

Volgens Mustapha wil Shawcross vooral dat Prevent strenger wordt. ‘Het moet minder gaan over deradicalisering en meer over surveillance. Wij hebben altijd gezegd dat Prevent een grote inbreuk doet op de vrijheid van mening en vereniging. Het feit dat Prevent ook extreemrechts monitort, maakt het nog niet tot een goed programma. Het blijft islamofoob. Sterker: de vooroordelen over de islam die achter het programma van Prevent liggen, zullen door extreemrechts gezien worden als een bevestiging van hun ideeën.’

‘Extreemrechts beleid’

Hoe groot is het probleem van radicalisering onder Britse moslims? Over die vraag verschillen rechts en links stevig van mening. Mustapha denkt dat het meevalt: ‘In het Verenigd Koninkrijk is het bijna onmogelijk om naar een moskee te gaan en daar iemand geweld of haat te horen preken. Volgens ons is ‘radicalisering’ een term die de overheid gebruikt om denkbeelden te bestrijden die zij niet goed vindt. Als het gaat om gewelddadige activiteiten, hebben we een meer dan adequaat functionerend politiesysteem.’

Cage presenteerde vorig jaar haar Eight Point Plan, een programma in acht punten voor een gezonde en veilige samenleving, zonder dat een speciaal veiligheidsbeleid nodig is. Het eerste punt is: schrap Prevent. Cage wil daarnaast onder andere de strijd aanbinden met de discriminerende ideeën achter het programma en dat de staat minder geobsedeerd is door veiligheid. Ook het buitenlands beleid en de omgang met terreurdreiging moeten op de schop. Het plan kreeg steun van meer dan honderd academici en andere publieke figuren.

Mustapha ziet een negatieve trend in Europa: ‘Extreemrechts groeit, moslims ervaren meer agressie op straat en wetten maken het steeds meer onmogelijk om in de openbare ruimte zichtbaar te zijn als moslim.’

‘Prevent zal meer ideologisch worden, waarbij moslims als groep gestigmatiseerd worden’

In Groot-Brittannië lijkt de rust onder de nieuwe premier Rishi Sunak te zijn teruggekeerd. Mustapha vindt dat een vertekend beeld. ‘Natuurlijk komt hij meer over als een staatsman dan het gekke buitenbeentje Boris Johnson. Maar het binnenlands beleid richting de islamitische minderheid is al sinds 2001 hetzelfde. De overheid kan tegenwoordig zonder reden iemands Britse nationaliteit afnemen. Staatsinstellingen – niet alleen inlichtingendienst MI5 of de politie, maar ook de belastingdienst – hebben het wettelijk recht om overal in de samenleving spionnen te hebben.’

Ter illustratie verwijst hij naar de recente maatregelen die Sunaks regering nam om het aantal bootvluchtelingen dat vanuit Frankrijk aankomt, sterk te verminderen. ‘Als je tot slaaf bent gemaakt door mensenhandelaren en in een boot naar het Verenigd Koninkrijk vlucht, mag je geen asiel aanvragen. Je mag ook niet instromen in het programma ter bestrijding van slavernij, omdat je illegaal bent binnengekomen. De meerderheid van de mensenrechtenorganisaties concludeert: als het aankomt op rechten neigt het Britse beleid naar extreemrechts. Vooral sinds de Brexit.’

Komkommer

Het lijkt erop dat Prevent dus strenger zal worden, in navolging van Shawcross’ aanbevelingen. Wat verwacht Anas Mustapha van de toekomst? ‘Dat is lastig te zeggen’, vindt hij. ‘Prevent zal meer ideologisch worden, waarbij moslims als groep gestigmatiseerd worden. Het rapport van Shawcross benadrukt dat ook de ‘ideologie’ van de islam moet worden meegewogen. Prevent zal dus dieper duiken in wat moslims geloven, wat ze praktiseren. We zullen ongetwijfeld een piek zien in het aantal moslims dat naar Prevent wordt verwezen.’

Volgens Mustapha verwijzen de autoriteiten een islamitisch kind veel sneller naar Prevent dan een extreemrechts kind. Hij heeft diverse voorbeelden om dit te ondersteunen. ‘Als een leerling zegt dat hij op internet spullen wil kopen om ‘rasverraders’ te bestrijden, dan kan hij naar Prevent verwezen worden. Die drempel is dus hoog, want dan gaat het al over het willen begaan van ernstige strafbare feiten.’

Bij moslims is dat anders, vervolgt Mustapha: ‘Er is een voorbeeld bekend van een moslimkind dat het had over een ‘cucumber’, komkommer, terwijl de leraar het verstond als ‘cooker bomb’, een tot bom omgebouwde snelkookpan. De school concludeerde dat het kind zo’n bom in huis had. Een ander kind had een t-shirt aan waarop stond: ‘Ik wil lijken op Abu Bakr’. Dat is een van eerste metgezellen van Mohammed. Ook dat kind is naar Prevent verwezen, want de docent dacht dat het vast om een terrorist moest gaan.

Dan staat je naam al in een database voor geradicaliseerde mensen. Dus de drempel hiervoor ligt heel laag. Er is een koude oorlog gaande van de overheid tegen moslims. Het gaat om macht.’