Hoewel de Baltische staten sinds de val van de Sovjet-Unie nu bijna dertig jaar onafhankelijk zijn, zijn veel inwoners nog huiverig voor de grote Russische buurman – en de bezetting van de Krim in 2014 hielp bepaald niet mee.

Door de eeuwen heen hebben zich verschillende groepen Russisch sprekende minderheden in de Baltische staten gevestigd. Er zijn tijdens de Koude Oorlog, waarin de Baltische staten geannexeerd waren door de Sovjet-Unie, ook veel Russen naar de Baltische Staten gehaald. Velen van hen hebben nog geen nationaal Litouws, Lets of Ests paspoort.

Evelina (28) is werkzaam bij een postorderbedrijf en woont in Vilnius, de hoofdstad in Litouwen, in één van de buitenwijken waar ook veel Russisch sprekende mensen wonen. In Litouwen ligt het percentage Russen rond de vijf procent van de totale bevolking, 140.000 inwoners. Als we in haar wijk rondlopen wordt ze in het Russisch aangesproken. Of ze een vuurtje heeft. Ze antwoordt in het Litouws – en een beetje gepikeerd – dat ze die niet heeft.

‘Iedereen spreekt me hier in het Russisch aan. Ik snap het niet: ze wonen in Litouwen, maar spreken alleen maar Russisch. Ze denken dat ik ook Russisch ben, omdat ik hier woon.’ Toch vindt Evelina Rusland een mooi land. Ze is er een paar keer op vakantie geweest, onder andere naar St. Petersburg en Moskou. Maar de mooiste ervaring was met haar vader, vertelt ze.

‘We gingen een oude Russische liefde van hem opzoeken, die hij in zijn tijd in het leger in Moskou had ontmoet. We stonden ineens voor haar deur. Haar reactie was zo leuk: ze was heel erg verrast en herkende hem meteen, maar voelde zich tegelijkertijd ook een beetje ongemakkelijk. ‘Wat moet ik mijn man vertellen?’ zei ze. Toch zijn we uitgenodigd voor koffie en wat eten. Het was heel gezellig en bijzonder om mee te maken.’

Evelina kent niet zoveel Russen, maar op haar werk en in haar buurt hoort ze heel veel mensen Russisch praten, vertelt ze. ‘Ik vind dat Russen hier goed geïntegreerd zijn en veel mogelijkheden hebben, maar ik heb het idee dat ze bang zijn hun identiteit te verliezen en daarom misschien niet beter kunnen – of willen – integreren.’

Dalia Grybauskaite was vanaf 2009 tot twee maanden terug de president van Litouwen en een uitgesproken criticus van Rusland. Zij bekritiseerde de afhankelijkheid van Litouwen van Russisch gas. Ook heeft ze de bezetting van Rusland in de Krim in 2014 sterk veroordeeld en waarschuwde ze vorig jaar nog voor een toekomstige Russische invasie in Litouwen. Dit viel niet bij alle Litouwers in de smaak. Ook Evelina vind deze retoriek wat overdreven.

‘Ze doet alsof we worden aangevallen door Rusland.’ Trots laat Evelina een grote orthodoxe kerk zien in haar wijk in Vilnius. ‘Deze kerk zit altijd vol tijdens de diensten.’ Eromheen staan overal auto’s met een Russisch kenteken.

Letland is de Baltische staat met relatief gezien de meeste Russen: 34 procent, bijna een miljoen Russisch sprekende inwoners. Er zijn Russische campings, wijken en winkeltjes. Sanita (40), werkzaam bij een non-gouvernementele organisatie uit Saulkrasti, heeft zelf Russen in haar vriendenkring en is genuanceerd over de aanwezigheid van de Russische gemeenschap.

‘Russen houden minder rekening met anderen’

‘Het ligt er heel erg aan wie je spreekt. Ik spreek zelf Russisch, ik heb geen problemen. Maar er zijn mensen die hun aanwezigheid in Letland niet kunnen waarderen.’ Toch heersen er stereotyperingen. Als er wordt gepraat over onbeschofte, veel te luide campinggasten, antwoordt Sanita: ‘Dat waren vast Russen. Die houden minder rekening met anderen. Letten zouden dat nooit doen.’

Maris (38) is freelance vertaler uit de Letse hoofdstad Riga. Hij heeft Russisch sprekende vrienden en in zijn woonwijk is ongeveer de helft Russisch. In zijn appartementencomplex wonen vooral vrouwen van in de zeventig.

‘De oudere Russisch sprekende inwoners zijn de zogenaamde ‘aliens’, dat is een zeer algemene vertaling voor mensen zonder burgerschap. Zij kunnen dus ook niet stemmen. Ze zouden kunnen naturaliseren door de taal te leren en de examens succesvol te behalen, maar de meesten zullen dat nooit doen. In theorie zijn we een Lets sprekend land, maar in de realiteit zijn er twee verschillende gemeenschappen.’

Mensen die na 1991 zijn geboren krijgen automatisch de Letse nationaliteit. De rest moet simpelweg de taal leren en slagen voor de examens, stelt Maris. Al is identiteit ook een groot deel van het probleem. ‘Als ik het even heel erg simplificeer, dan zijn Russen in de Sovjet-periode naar de Baltische staten gelokt met de belofte van werk en een huis, maar toen de Sovjet-Unie uiteen viel bleven ze met niets achter. Ze konden niet zo makkelijk terug en ze waren hier ook niet welkom. Russen uit Rusland behandelen hen als ‘Pribalti’, – Russische Balten – ook vanwege het accent.’

Maris vertelt dat de oudere generatie Russen weliswaar hier zal sterven, maar dat de jongere Russen vaak naar het buitenland vertrekken. ‘Maar we hebben nog steeds Russische kinderopvang. Vaak leren ze daarnaast ook Lets, ook vanwege gemengde families. Het falende integratieverhaal gaat meestal over de oudere generatie.’

‘Als Rusland nu Estland zou binnenvallen, dan is de vraag of de EU ook maar íets gaat doen’

In elk van de Baltische Staten zijn oude gevangenissen en martelkelders van de KGB veranderd in musea. Ook in Tallinn, de hoofdstad van Estland, wordt veel aandacht gewijd aan de donkere perioden van de Sovjet-overheersing. Zo is de oude Sovjet-gevangenis aan de haven veranderd in een veelbezocht museum en is ook het KGB-martelmuseum populair onder toeristen. Op veel plekken in Tallinn staat aangegeven wat er tijdens de oorlog of Sovjet-periode is vernield. In Estland ligt het aantal Russen rond de 325.000 en maken zij ruim 25 procent van de bevolking uit.

Piret (38) is designer in Tartu, een stad in Estland vlakbij de Russische grens. Ze ging vaak met haar familie in de zomer naar de Oostzee en kan zich de Sovjettijd nog goed herinneren. Geografisch gezien zijn Zweden en Finland buren van Estland en het land werd dan ook beïnvloed door de Scandinavische landen, vertelt ze, maar het was de taak van het Sovjetleger om de Esten te ‘beschermen’ tegen westerse invloeden.

‘Zo werden radiosignalen onderbroken en werd er bij de kust gepatrouilleerd, zodat niemand met de boot kon ontsnappen. De mensen die de tachtig kilometer naar Finland haalden werden meteen onofficiële helden.’ Piret bracht drie zomers door bij de kust naast een checkpoint. Ze mochten wel zwemmen in de Oostzee, maar de kaap was verboden terrein.

‘Jongens stonden daar met geweren, maar ik was nooit bang omdat er nooit serieuze incidenten plaatsvonden. Als er iets gebeurde, dan wist gewoon niemand er iets vanaf. We hielden afstand.’

Piret blijft altijd sceptisch tegenover Rusland. ‘Als Rusland nu Estland zou binnenvallen, dan is de vraag of de EU ook maar íets gaat doen – dat zie je aan wat er is gebeurd met Oekraïne. We kunnen nergens op rekenen.’ De geschiedenis heeft Estland geleerd om op haar hoede te zijn, zegt Piret.

Een kwart van de bevolking kwam om tijdens de Tweede Wereldoorlog en het land kreeg onder het communistische Sovjetregime een nieuw begin waar de Esten niet voor kozen. ‘Estland was een slagveld tussen Duitsland en Rusland. De bevolking heeft hier erg onder geleden. De Canadezen kwamen ons niet redden, zoals in Nederland. Wij werden ‘bevrijd’ door Stalin.’

Piret kan gefrustreerd raken over het feit dat buitenstaanders de Baltische staten vaak als één geheel zien. Ze legt uit dat het drie verschillende landen zijn met elk een eigen Russische minderheid. In Estland zijn er al acht verschillende soorten Russische minderheden. ‘Er zijn Russen die volledig geïntegreerd zijn en Russen die hier hun hele leven wonen maar geen woord van onze taal spreken. Er zijn Russen die Poetin als God beschouwen en Russen die zichzelf volledig als Esten zien.’ En je kunt beter geen gesprek beginnen zonder dát eerst uit te zoeken, waarschuwt ze.