In Duitsland hebben honderdduizenden burgers de afgelopen weken geprotesteerd tegen anti-immigratiepartij Alternative für Deutschland (AfD). In Nederland, waar de PVV de grootste partij is geworden, blijven we massaal thuis. Waarom?  

Aanleiding van de Duitse protesten zijn de onthullingen, begin januari, van onderzoeksplatform Correctiv over een geheime ontmoeting in Potsdam. Daar hebben invloedrijke AfD’ers met andere rechtsextremisten besproken hoe ze vluchtelingen, immigranten en Duitsers met een migratieachtergrond het land uit kunnen krijgen. De Oostenrijkse neonazi Martin Sellner presenteerde daarvoor een ‘masterplan’. 

‘De bijeenkomst in een villa in Potsdam was enkele kilometers verwijderd van waar de Wannseeconferentie gehouden werd. Hier bezegelden de nazi’s in 1942 het lot van de Joden. De bijeenkomst in Potsdam riep dan ook associaties op met de nazitijd, zegt journaliste Wiebke Pittlik, hoofdredacteur van Duitslandweb, de nieuwssite van het Duitsland Instituut. ‘Nie wieder is jetzt’, oftewel nooit meer is nu, is een van de leuzen bij de protesten.’ 

Waarom demonstreren zoveel Duitsers tegen AfD en doen Nederlanders dat niet?  De PVV, ook een rechts-radicale partij, is op 22 november zelfs de grootste partij geworden.

 ‘Allereerst is er in Duitsland in het algemeen een grotere bereidheid om te protesteren. Het is ook een veel groter land, met meer dan 80 miljoen inwoners, en het politieke landschap is er gepolariseerder. 

‘Daarnaast weegt het nazi- en oorlogsverleden zwaar in Duitsland. Hier wordt in het publieke discours ook vaak naar verwezen. Er is een breed en groeiend onbehagen bij mensen – niet alleen bij radicaal-links – over de opkomst van AfD. AfD is niet meer dezelfde partij als tien jaar terug. De partij is enorm geradicaliseerd. In het najaar zijn er verkiezingen in drie deelstaten en daar dreigt de partij de grootste te worden, afgaand op peilingen. De ongerustheid over de AfD heeft nu een uitweg gevonden met de onthullingen van Correctiv over Potsdam. Dat de protesten zo lang aanhouden komt door het ‘nie wieder-gevoel’. Duitsers willen geen herhaling van de geschiedenis. Ze willen niet dat fascisten weer aan de macht komen.

‘Een derde reden is dat in de week na de onthullingen van Correctiv meerdere Duitse politici en Thomas Haldenwang, het hoofd van de federale veiligheidsdienst Verfassungsschutz, burgers hebben opgeroepen om in actie te komen omdat de democratie in gevaar is. Ook Olaf Scholz, de Duitse bondskanselier, liep in een demonstratie mee. Niet alleen linkse organisaties demonstreren, het protest is heel breed. De verschillende partijen en vakbonden mobiliseren hun achterban. Ze demonstreren trouwens niet alleen tegen de AfD, maar tegen extreemrechts. En de demonstraties hebben succes. AfD heeft sinds de demonstraties in de opiniepeilingen drie procent verloren. Hiervoor zat de partij in de lift.’

Het Duitse constitutioneel hof, het Bundesverfassungsgericht in Karlsruhe, beschermt de Duitse grondwet. Dit hof kan ook politieke partijen verbieden. Waarom is AfD nog niet verboden? 

‘Een partijverbod is een heel zwaar middel. In de jaren vijftig heeft het hof voor het laatst een politieke partij verboden. Recent probeerde het de Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD) te verbieden, maar dat is tot twee keer toe niet gelukt, de laatste keer omdat de partij te klein was om nog echt relevant te zijn. Het verbieden van AfD is kansrijker, omdat de AfD in de Bondsdag en vooral in de deelstaatparlementen in het oosten van het land een sterke partij is. AfD deed het, tot januari, heel goed in de peilingen.’

‘Overigens heeft de Verfassungsschutz de AfD in haar geheel nog niet als extreemrechts betiteld. Delen van de AfD zijn wel officieel extreemrechts verklaard, afdelingen van enkele deelstaten en ook de jongerenafdeling. Een partij kan pas verboden worden als die een gevaar vormt voor de democratische rechtsorde.’

En wat vinden de Duitse kiezers? Zijn zij voor een verbod? 

‘In Duitsland is een debat over het verbieden van AfD opgelaaid. Op maandagavond 5 februari keek ik naar een discussie op de Duitse televisie hierover. Er zat ook een AfD’er aan tafel, die natuurlijk zei dat een verbod op zijn partij een slechte zaak was. Maar een grondwetjurist, die ook in het panel zat, vond dat het verzoek voor zo’n verbod alvast moest worden opgesteld. Het verzoek aan het Constitutioneel Hof moet namelijk beargumenteerd worden.

‘Er zijn veel Duitsers die een AfD-verbod een slechte zaak vinden’

‘Niettemin zijn er ook veel Duitsers die een AfD-verbod een slechte zaak vinden. Je moet de partij met argumenten bestrijden, een partijverbod is een ondemocratisch middel, vinden zij. Tegenstanders wijzen er bovendien op dat de AfD een verbod kan aangrijpen om in de slachtofferrol te kruipen en de regering ervan te beschuldigen de vrijheid van meningsuiting te onderdrukken. Uit een opiniepeiling blijkt dat Duitse kiezers diep verdeeld zijn over de kwestie. Bijna 40 procent voelt wel iets voor een AfD-verbod, maar ruim 50 procent is hier een tegenstander van.’

AfD zegt nu dat het in Potsdam slechts ging om het uitzetten van criminele asielzoekers en niet om een plan om miljoenen migranten te deporteren. Hoe zit dat precies? 

‘De Nederlandse media gaven het verhaal van Correctiv soms ook nogal onnauwkeurig weer. Het woord ‘deportatie’ heeft Correctiv niet gebruikt. Het ging over de vraag: hoe werk je het concept van ‘remigratie’ uit? Vervolgens werden er scenario’s besproken hoe je dat kunt doen. Een AfD’er uit Saksen-Anhalt zei dat je het migranten zo onaangenaam mogelijk moet maken, zodat ze vanzelf weg gaan. Martin Sellner had het over een modelstaat in Afrika, waar migranten naartoe kunnen worden gestuurd.

‘Dat sommige media het nieuws onnauwkeurig brachten kan in het voordeel van AfD werken. Want dan kunnen ze zeggen: zie je wel, er worden woorden in onze mond gelegd. De Duitse media schrijven genuanceerder over Potsdam. Ze gebruiken net als de AfD het woord ‘remigratie’, maar leggen daarbij uit dat dit een eufemistische term is voor ‘mensen het land uitzetten.’

De nazi’s maakten ook veel gebruik van eufemismen. ‘De eindoplossing van het Jodenvraagstuk’ als eufemisme voor het uitroeien van het Joodse volk, ‘speciale behandeling’ als understatement voor vergassing, enzovoort.

‘Duitsers maken nu veel vergelijkingen met de nazitijd en de Holocaust. De AfD-bijeenkomst was in Potsdam. Mensen zeggen nu: de nazi’s waren ook democratisch aan de macht gekomen. Ze wijzen erop dat de nazi’s binnen enkele weken Duitsland van een democratie in een dictatuur hadden veranderd. Dit culmineerde in de beruchte Ermächtigungsgesetz, de machtigingswet van 23 maart 1933. De wet zette het parlement buitenspel en zorgde ervoor dat Adolf Hitler per decreet kon regeren. 

‘Bij fascisme trek je een grens’

Hoe veerkrachtig is de Duitse democratie? 

‘Op dit moment wordt de notie van wehrhafte Demokratie (weerbare democratie) vaak aangehaald. De democratische instituties moeten worden beschermd tegen antidemocratische krachten. Burgers spelen hierin ook een rol. In Nederland is de discussie over weerbare democratie vooral een academische, intellectuele discussie. In Duitsland is dat anders. Het leeft daar onder de mensen. Ze hebben ook allerlei begrippen die daarmee samenhangen, zoals Zivilcourage (burgerlijke moed) en Haltung zeigen (kleur bekennen).  

‘Belangrijk is verder dat Duitse journalisten – veel meer dan Nederlandse – beseffen dat ze een rol spelen in het beschermen van de democratie. Ze zijn de vierde macht. In de omgang met AfD is dat een houvast. Het is belangrijk om zo veel mogelijk geluiden een stem te geven in je verhalen. Maar bij fascisme trek je een grens. In het tv-programma over het AfD-verbod zeiden ze: de grens ligt bij de grondwet. Dat is dus een groot verschil met Nederland. Er zijn goede redenen om te twijfelen of Geert Wilders de grondwet wel respecteert, maar toch wordt er onderhandeld over een kabinet en zijn de grondrechten onderwerp van discussie. In Duitsland is dat veel duidelijker. Alle partijen – ook de conservatief-liberale FDP en de conservatief-christelijke CDU/CSU – vormen een cordon sanitaire rond de AfD. Ofschoon de vrees bestaat dat CDU/CSU met AfD gaat samenwerken als die partij te groot wordt.’ 

De controversiële politicus Hans-Georg Maassen, het voormalige hoofd van de federale veiligheidsdienst en oprichter van de WerteUnion (WaardenUnie), sluit AfD niet uit.

‘Dat is inderdaad een bizar verhaal. Maassen was het hoofd van de veiligheidsdienst, die als taak heeft om de Duitse grondwet te beschermen. Hij is ontslagen en sindsdien doet zijn voormalige werkgever onderzoek naar Maassen vanwege vermeende extreemrechtse sympathieën. 

‘Tijdens het kanselierschap van Angela Merkel werd de WerteUnion opgericht, uit verzet tegen haar wat linksere koers. De WerteUnion wilde dat CDU/CSU zou terugkeren naar haar conservatieve waarden van weleer. Maar het was nooit een officiële club en CDU/CSU heeft zich van de WerteUnion gedistantieerd. Nu Maassen uit de CDU is gestapt, ook om een royement voor te zijn, wordt de WerteUnion van een pressiegroep een heuse politieke partij, een die AfD als coalitiepartner niet uitsluit.’ 

Wat is de les van Duitsland voor Nederland? 

‘Veel mensen in Nederland maken zich zorgen over de PVV. Maar de bereidheid om de straat op te gaan is hier, zoals ik al zei, een stuk minder. In Duitsland wordt de urgentie gevoeld. Ook de middengroepen doen daar mee. Ze demonstreren samen met Antifa (extreemlinkse activisten, red.) en de klimaatdemonstranten. Duitsland laat zien hoe het in Nederland ook kan.

‘De demonstraties tegen de AfD geven democratische burgers ook moed. In sommige delen van Oost-Duitsland is de AfD erg machtig. Maar dankzij deze demonstraties voelen tegenstanders van de AfD in deze gebieden zich niet langer alleen. Er zijn ook anderen die tegen de AfD zijn. En natuurlijk voelen ook migranten dat hen een hart onder de riem wordt gestoken. Dat is nog een les voor ons land. Veel migranten voelen zich bedreigd, vanwege de verkiezingsoverwinning van Geert Wilders. Ze willen zich welkom en geaccepteerd voelen in Nederland.’