De Black Lives Matter-beweging is vanuit Noord-Amerika niet alleen overgewaaid richting Europa, maar brengt ook gemarginaliseerde groepen in Zuid-Amerika in beweging – tot aan het omvertrekken van standbeelden aan toe. ‘Hier in Colombia lopen de Floyds tot in de honderden.’

Onlangs trokken inheemsen van het Misa-volk het standbeeld van de Spaanse conquistador (veroveraar) Sebastián de Belalcázar omver in de Colombiaanse stad Popayán. Ze waren geïnspireerd door de Black Lives Matter-beweging, die standbeelden van mensen die aan slavernij of kolonialisme gelinkt zijn neerhaalt of bekladt. Net als de andere conquistadores maakte Belalcázar zich tijdens zijn veroveringen schuldig aan moord en onderdrukking. Voor de inheemse bevolking in Colombia is hij daarom allesbehalve een held, vertellen plaatselijke activisten.

Volgens José Wilman Tumbo, die het Nasa-volk vertegenwoordigt in het Colombiaanse departement Cauca, was het standbeeld van Belalcázar ‘een belediging voor alle inheemse volkeren in Latijns-Amerika’. Het neerhalen van het standbeeld is een symbolische stap naar meer sociale rechtvaardigheid, stelt hij. ‘Belalcázar heeft een beruchte reputatie bij de inheemse volkeren in Colombia vanwege zijn bloedvergieten. Bovendien was het standbeeld een iconisch oriëntatiepunt in Popayán, en was het neergezet op voor de inheemsen heilige grond.’

Activist Jhoe Sauca, die het Kokonuko-volk in Cauca vertegenwoordigt, legt uit dat het besluit om het standbeeld omver te trekken afkomstig was van een inheemse rechtbank. ‘Het Misa-volk deed dit niet zomaar. Het was een weloverwogen besluit.’

De Colombiaanse grondwet, die uit 1991 stamt, geeft inheemse volkeren veel autonomie. ‘We hebben niet alleen onze eigen rechtbanken, maar ook ons eigen onderwijs, ons eigen zorgsysteem en zelfs een eigen burgerwacht’, vertelt Wilman. ‘Maar helaas respecteert de huidige Colombiaanse regering onze rechten nauwelijks. Sinds de rechtse president Iván Duque Márquez aan de macht is (augustus 2018, red.) wordt het land weer overspoeld door gewelddadige incidenten. De regering is deels gelieerd aan drugskartels en gewapende groepen en kan en wil daarom de nieuwe geweldsgolf niet stoppen. En inheemse mensenrechtenactivisten, community leaders en traditionele medicijnmannen zijn een favoriet doelwit voor de doodseskaders.’

‘Om die reden heeft een inheemse rechtbank een symbolisch proces gevoerd tegen de Colombiaanse president’, zegt Sauca. ‘Iván Duque Márquez werd niet tot een gevangenisstraf of een taakstraf veroordeeld, maar hem werd opgedragen de grondwettelijke rechten van de inheemse Colombianen, Afro-Colombianen, boeren, arbeiders en andere groepen weer te respecteren en hij moest zich weer gaan inzetten voor de vrede.’

Bloedbaden en burgerwacht

Sauca en Wilman zijn allebei actief voor de Regionale Inheemse Raad van Cauca (CRIC), de oudste, grootste en politiek sterkste inheemse zelforganisatie in Colombia. Deze organisatie vertegenwoordigt 127 gemeenschappen van tien verschillende volkeren met meer dan 300.000 inwoners van de hoge Andes tot aan de Pacifische kust.

Uit een rapport van CRIC uit januari blijkt dat het aantal moorden, doodsbedreigingen, moordaanslagen en bloedbaden in het departement Cauca drastisch is gestegen in 2019. Werden er in 2018 ‘slechts’ 23 moorden gepleegd, steeg dit naar 98 in 2019. En in 2019 waren er zes bloedbaden (met drie of meer doden), terwijl er tussen 2016 en 2018 ‘slechts’ één bloedbad plaatsvond. Ook vinden er nu meer gewapende acties op het grondgebied van de inheemsen plaats, en worden minderjarigen als strijders gerekruteerd.

‘Het woord genocide durf ik wel te gebruiken. We worden gemarginaliseerd’

Jhoe Sauca: ‘Er was in 2016 een vredesakkoord met de linkse rebellengroep FARC gesloten en leek er vrede te komen, maar er zijn nu allemaal splintergroepen en nieuwe gewapende groepen. Het gaat weer de verkeerde kant op. En veel geweld is gericht tegen inheemse leiders, maar ook tegen Afro-Colombianen en arme boeren. Deze gemarginaliseerde groepen worden door de elite van het land, maar ook door de witte middenklasse in de grote steden, als minderwaardig gezien. Er is helaas veel racisme in Colombia. Ondanks de democratische grondwet, die ons gelijkheid heeft beloofd.’

Volgens Wilman is er een genocide tegen de inheemse bevolking aan de gang. ‘Het woord genocide durf ik wel te gebruiken. We worden gemarginaliseerd. Onze mensenrechtenactivisten, gemeenschapsleiders en medicijnmannen worden vermoord. De regering doet niets. Daarom is het ook zo belangrijk dat wij onze eigen instellingen hebben, zodat we onze eigen mensen kunnen beschermen.’

Een belangrijke rol voor de zelfbescherming speelt de burgerwacht. ‘Leden van de burgerwacht dragen geen wapens, maar zijn ontzettend succesvol’, zegt Sauca. ‘Ze ontlenen hun kracht aan het feit dat ze met ontzettend veel zijn, en dat ze dankzij moderne communicatiemiddelen heel snel op een crisissituatie kunnen reageren.’

Als voorbeeld noemt hij het gevangen nemen van drie strijders van een militie, die in een gevangenis in Cauca werden opgesloten. De drie werden die nacht bevrijd door vijf van hun kameraden, maar dankzij een succesvolle klopjacht door de burgerwacht konden ze alle acht worden ingerekend. ‘Die militieleden waren weliswaar bewapend, maar ze konden geen kant meer op. Ze waren bang om op ons te schieten, want wij waren met heel veel en zij hadden maar een beperkt aantal kogels.’

Wilman vertelt dat de burgerwacht tevens een leerschool is, waar inheemsen de normen en waarden van hun eigen cultuur leren. Ook is het een wacht die bestaat uit mensen van alle leeftijden. ‘In het groepje waar ik actief voor was, was de jongste persoon twaalf en de oudste vijfenzeventig.’ De burgerwacht beschermt de mensen, maar ook de grond. ‘Daar voelen wij een bijzondere spirituele band mee.’

Inheemsen en Black Lives Matter

De Black Lives Matter-beweging uit het noorden heeft de inheemse activisten in Zuid-Amerika geïnspireerd, aldus Sauca. ‘Wat ik en andere activisten herkenden was het gevoel dat we met zijn allen een strijd voeren, en dat we een breder publiek moeten bereiken om onze strijd op de agenda te zetten. En daarnaast dat symbolische acties, zoals het omvertrekken van een standbeeld, de aandacht van de media trekken.’

Sauca benadrukt echter dat de inheemsen in Colombia echter meer bezig zijn om hun eigen historische narratief te schrijven, dan het kolonialistische narratief af te breken. ‘Dankzij de grondwet van 1991 hebben wij onze eigen inheemse scholen. We hebben dus heel veel vrijheid om onze eigen geschiedenis te schrijven. In onze schoolboeken worden Columbus en de conquistadores niet als helden beschreven, wij hebben onze eigen historische helden.’

De Duitse mensenrechtenactivist Jonas Rüger, in Colombia actief is voor de Duitse NGO Comundo, vult aan: ‘De Black Lives Matter-protesten ontstonden in de Verenigde Staten als reactie op de dood van George Floyd, die slachtoffer was van racistisch politiegeweld. Hier in Colombia lopen de Floyds tot in de honderden. Langs de muren van de Autonome Inheemse Universiteit hier in Popayán staat een galerij van alle inheemse activisten die zijn vermoord. Toen ik hier kwam werken in Colombia ben ik gaan tellen hoeveel erbij kwamen, maar ik ben de tel kwijtgeraakt.’

Toch vormt taal wel een barrière voor de Latijns-Amerikaanse inheemse activisten om zich intensiever met Black Lives Matter te verbinden, vertelt Wilman. ‘Er zijn maar weinig mensen die de Engelse taal machtig zijn. We volgen het Amerikaanse nieuws daarom niet op de voet en we richten ons dus voornamelijk op Latijns-Amerika. Zo hebben we goede contacten met activisten uit Bolivia, Brazilië, Ecuador en Nicaragua. Maar elke internationale steun voor onze goede zaak is natuurlijk welkom.’