‘Je hebt niet een godsdienst nodig om te kunnen reflecteren op het leven’, zegt Boris van der Ham. Hoewel hij het humanisme niet als een religie ziet geeft het wel zijn leven zin.

Boris van der Ham was tien jaar lang Kamerlid voor D66. Nu zet hij zich als voorzitter van het Humanistisch Verbond in voor fundamentele mensenrechten zoals vrijheid van meningsuiting en levensbeschouwing. Ook ex-moslims in Nederland, die sociale druk ervaren en soms ook te maken hebben met fysiek geweld, kunnen op de steun van Van der Ham en het Humanistisch Verbond rekenen. In 2015 maakte hij samen met Dorothee Forma de films Onder ongelovigen over ex-moslims en Ongelovig: vrijdenkers op de vlucht over niet-religieuze asielzoekers in Nederlandse vluchtelingenkampen. De Kanttekening sprak Van der Ham.

Hoe bent u in aanraking gekomen met het humanisme?
‘Toen ik dertien of veertien jaar was ben ik al een tijdje lid geweest van het Humanistisch Verbond, dus het gaat heel ver terug. Toen ik de Kamer uitging was er één functie die vrij snel op mijn pad kwam, het voorzitterschap van het Humanistisch Verbond. Dat was iets waar ik politiek, maar ook levensbeschouwelijk achtersta. Het is vrijwilligerswerk en dus ook geen baan. Ik was er gelijk zeker van dat ik naast mijn andere bezigheden daar een belangrijk deel van mijn tijd in wilde stoppen. De thema’s rondom het humanisme zijn zo ontzettend belangrijk. Niet alleen nationaal, maar ook internationaal.’

Ziet u het humanisme als een belangrijk deel van uw identiteit?
‘Ik ben niet religieus, ik geloof niet in God. Het humanisme is voor mij eigenlijk een vervolg op het atheïsme. Het atheïsme is wat je niet bent, het humanisme is wat je wel bent. Ik ben atheïst en dat betekent, als je het letterlijk vertaalt, dat ik niet in God geloof. Dat vind ik niet echt een identiteit die mij dekt. Je bent niet wat je niet bent, je bent wat je wel bent. Het gaat om waar je wel voor staat en dat is menselijke waardigheid en dat ik een belangrijk deel van mijn inspiratie haal uit mijn medemensen.’

Hoe belangrijk is het Humanistisch Verbond geweest voor Nederlanders die niet bij een kerk horen of niet religieus zijn?
‘Het Humanistisch Verbond is opgericht voor de zoals het toen heette ‘de buitenkerkelijken’, de mensen die niet bij een kerk horen. Het waren vooral mensen met een christelijke achtergrond. De organisatie had twee doelen. Ten eerste, opkomen voor gelijke behandeling van mensen die niet religieus zijn. Dat was en is ook in Nederland lang niet vanzelfsprekend, in de rest van de wereld is het natuurlijk een veel groter probleem. Daarnaast wilde de organisatie ervoor zorgen dat wetten die de eigen keuze in de weg stonden zouden verdwijnen. Of het nou gaat om euthanasie of het homohuwelijk, mensen moeten zelf kunnen bepalen hoe ze hun eigen leven inrichten. Op die punten is het Humanistisch Verbond de afgelopen zeventig jaar enorm actief geweest, veel mensen zijn daardoor geholpen.’

Op de website van het Humanistisch Verbond worden zeven punten genoemd die de meeste humanisten gemeen hebben. Dat doet een beetje denken aan de Tien Geboden. Daarnaast biedt de organisatie net als christenen, joden en moslims, geestelijke begeleiding aan. Waarom noemen we het humanisme dan ook niet gewoon een religie?
‘Die zeven punten zijn indicatief. Het zijn een aantal punten waar humanisten achter staan, zoals het geloven in de democratie. In de tien geboden zie je zo’n fundamenteel punt niet terug. Een aantal punten uit de tien geboden zijn juist zeer intolerant. Het is zelfs niet toegestaan om te scheiden van je echtgenoot en is er een verbod op vrijheid van meningsuiting omdat je geen afbeeldingen van god zou mogen maken. Ook is het eerste gebod dat er maar een god is; dat staat haaks op de vrijheid van godsdienst, want Hindoes hebben er al meer dan een. Van de tien geboden wordt gezegd dat het een zeer belangrijke basis is van onze beschaving, maar er zitten zoveel dingen in waar ik als humanist absoluut tegen ben. Sterker nog, als je die zou invoeren zou het een enorme beperking zijn van de vrijheden. Onze zeven punten zijn geen geboden, het is meer de bedoeling om uit te leggen waar je voor staat als organisatie en de kern is vrijheid. Heel veel humanisten kunnen ook over heel veel onderwerpen verschillen. Het zijn mensen die op verschillende politieke partijen stemmen, maar er zijn toch een aantal dingen waar je het met elkaar over eens bent, bijvoorbeeld het opkomen voor universele mensenrechten. Dat zijn die zeven punten.’

Wat is het humanisme dan wel?
‘De meerderheid van de mensen in Nederland is niet godsdienstig. Het gaat overigens om een veel groter percentage dan wat uit onderzoek naar voren komt, omdat mensen zich soms wel cultureel verbonden voelen met een godsdienst, maar eigenlijk helemaal niet meer geloven in een God. Toch heeft ieder mens op bepaalde momenten de behoefte om zijn leven te beschouwen. Dat kan bijvoorbeeld bij sterfte of ziekte zijn. Dan kan je in Nederland een imam aan je bed krijgen, een dominee of een pastoor, als je niet godsdienstig bent kan je een beroep doen op een humanistisch raadsman of raadsvrouw. Dat zijn mensen die gewend zijn om in gesprek te gaan over levensvragen. In dit geval komt er geen God aan te pas en dat is natuurlijk een groot verschil. Als je niet gelooft in het hiernamaals, kan je toch praten over hoe je je verhoudt tot je familie en jezelf. Je hebt niet een godsdienst nodig om te kunnen reflecteren op het leven. Zo zijn er ook mensen die het interessant vinden om een niet-religieus verhaal bij hun bruiloft te horen, daardoor kunnen ze reflecteren op wat liefde is. Ik heb zelf ook een paar huwelijken gesloten. Je kan prachtige teksten halen uit de sonnetten van Shakespeare of uit de dingen die Plato heeft geschreven. Het humanisme beschouwt het leven op basis van inspiratie die je haalt uit mensen, op de dingen die we om ons heen ervaren.’

Velen denken aan het atheïsme als het over het humanisme gaat. Is dat beeld terecht?
‘In de twintigste en eenentwintigste eeuw is het humanisme de stroming geworden van mensen die niet-godsdienstig zijn, maar als je naar het historische humanisme kijkt zie je ook dat er veel mengvormen zijn geweest. Op een gegeven moment ontdekten mensen dat wijsheid niet alleen uit godsdienstige teksten komt, maar ook uit zogenaamde heidense boeken. Ze vonden inspiratie voor hun leven uit niet-godsdienstige boeken. Die mensen, bijvoorbeeld een katholiek als Erasmus, noemden zichzelf humanisten.’

Is het niet vreemd dat het humanisme zo snel aan het atheïsme wordt gekoppeld, terwijl humanisten als Spinoza religieus waren?
‘Spinoza was niet openlijk atheïstisch omdat je als atheïst toen voor je leven moest vrezen. Hij beschreef God als de optelsom der natuurwetten. Dat was in die tijd al behoorlijk atheïstisch om te zeggen. Hij werd ook uitgemaakt voor atheïst. Van Spinoza kan je nog zeggen dat hij zichzelf nooit atheïst heeft genoemd, maar als je kijkt wat zijn definitie van God is, zit dat wel heel dicht tegen een niet-godsdienstige en niet-persoonlijk God aan. Dat was voor die tijd al heel revolutionair en zelfs gevaarlijk.’

Hoe zat het in de islamitische wereld?
‘Er waren ook in de islamitische wereld, ver weg in de geschiedenis, in de tiende en elfde eeuw, denkers die een veel vrijere interpretatie van de Koran voorstonden, zoals Hassan al-Basri en Wassil ibn-Atta. Veel van hun ideeën worden zelfs vandaag nog bestreden door felle islamisten, het wordt gezien als afvalligheid.’

Zien humanisten een bondgenoot in religies of juist een vijand?
‘Er zijn religieuze stromingen die een humanistische insteek hebben. Denk aan remonstranten en doopsgezinden. Dat zijn tradities die zeggen dat je de Bijbel niet zo letterlijk moet nemen. Bij die vrijzinnige stromingen worden ook vaak niet-godsdienstige teksten gebruikt als inspiratiebron. Het humanisme zoals we dat nu kennen is de verzamelnaam geworden voor mensen die opkomen voor de vrijheid van meningsuiting en de scheiding tussen kerk en staat. We hebben naast het Humanistisch Verbond ook een koepelorganisatie voor organisaties die zich humanistisch noemen. Daar zitten ook vrijzinnige religieuze stromingen in. De menselijke waardigheid is uiteindelijk wat ons allemaal bindt. Of je nou orthodox bent of vrijzinnig, gelovig of niet gelovig, dat moet uiteindelijk de maatstaf der dingen zijn.’

Toch zijn er ook humanisten die godsdienst per definitie slecht vinden en van mening zijn dat het bestreden moet worden. Kunt u zich daarin vinden?
‘Nee, het humanistisch gedachtegoed gaat ervan uit dat je vrij bent in je religie. Heel veel humanisten die ik ken zeggen dat iedereen de vrijheid moet hebben om een godsdienst naar eigen keuze aan te hangen. Alleen, de keuze is altijd individueel. We verzetten ons tegen de gedachtegang ‘ik ben moslim, dus mijn zoon of dochter moet ook moslim zijn’. Want als zo’n kind er heel anders over denkt, dan moeten de ouders dat respecteren. Of je orthodox of vrijzinnig bent, of helemaal niet godsdienstig, dat mag je allemaal zelf weten, maar op het moment dat je dat gaat opleggen aan anderen, dan zal een humanist daar tegen opstaan.’

Het bestrijden van iemands religie, is dat ook niet iets opleggen aan anderen?
‘Kritiek hebben en strijden voor individuele vrijheid is iets heel anders dan het bestrijden van religie. Natuurlijk zijn er mensen die misschien in een soort reflex zeggen dat religie bestreden moet worden wanneer er bijvoorbeeld een aanslag in naam van een religie wordt gepleegd. Dan hoor je wel eens roepen op twitter dat het beter is om alle religies te verbieden, omdat daar alleen maar nare dingen  uit voortkomen. In naam van religie zijn er veel slechte zaken gedaan, dat is absoluut waar, maar er zijn ook genoeg voorbeelden die zich er juist positief door laten inspireren. Humanisten staan voor de vrijheid zelf te mogen weten waardoor je je laat inspireren.’

Zitten humanisten in een tweestrijd; aan de ene kant geloven dat religie slecht is, aan de andere kant hoe erg het soms ook is, ieders religie en overtuiging moeten respecteren?
‘Het is dus niet zo dat het Humanistisch Verbond vindt dat religie persé slecht is. We maken alleen zelf een andere keuze. We respecteren anderen. Maar soms schuurt het natuurlijk wel tussen het idee van individuele vrijheid en sommige uitingsvormen van religie. Bijvoorbeeld als het gaat om ritueel slachten. Je mag joods of islamitisch zijn, maar ik vind niet dat je dieren mag slachten onder het dierenwelzijnsniveau wat we met elkaar hebben afgesproken. Dat je een gebed uitspreekt bij het slachten van een dier is prima, maar iedereen moet zich aan de regels houden en niet met een beroep op religie een beest extra laten lijden, ook al past het niet helemaal bij een religie of traditie. Je mag een ander, in dit geval een dier, geen onrecht aandoen. Diezelfde ingewikkelde discussie hebben we ook met jongensbesnijdenis. De baby die besneden wordt heeft er niet voor gekozen om joods of islamitisch te zijn. Laat iemand dat zelf beslissen als hij volwassen is.’

‘Islam heeft meer humanisme en vrijdenkerij voortgebracht dan menig rechtzinnige moslim of moslimhater lief is’, schreef oud-voorzitter van het Humanistisch Verbond in Deventer, Gerard Burger. Ziet u zelf humanistische elementen in de islam of denkt u dat de islam niet te rijmen is met het humanisme?
‘Ik vind dat een veel te algemene vraag. Ik ken mensen die zich moslim noemen, maar vooral cultureel moslim zijn. Die zeggen ‘ik doe wel leuk met de feesten mee, maar ik geloof niet in een persoonlijke God die alles bepaalt.’ Er zijn ook moslims die open staan voor mensen met een andere seksuele voorkeur, die het dragen van een hoofddoek niet verplichten en een meer historische en literaire interpretatie geven aan de Koran. Zulke moslims kan ik niet vergelijken met een IS-strijder, die wanneer zelfs een andere moslim een komma afwijkt van zijn versie van de islam hem graag zou willen onthoofden. Er zijn zoveel verschillende stromingen, je hebt soefi’s, de alevieten en noem maar op, van zeer orthodox tot zeer liberaal. Die vrijzinnige moslims zitten uiteraard veel dichter tegen de waarden aan die ik onderstreep.’

Er wordt vaak gezegd dat veel van het humanisme terug te voeren is op een aantal islamitische denkers.
‘Heel lang geleden heb je inderdaad een aantal filosofen gehad zoals Avicenna die de oude Grieken bestudeerden en voor het voetlicht brachten. Ik noemde ook al eerder een aantal vrijzinnige, liberale moslims die heel open en vooruitstrevende ideeën hadden over hun geloof. Ze zagen de Koranteksten in hun historische context. Het is wel zo dat we heel ver terug moeten gaan in de geschiedenis wil je zulke uitgesproken islamitische denkers vinden. Gelukkig zie je in de huidige islamitische wereld ook steeds meer vrijdenkers opstaan die zich verzetten tegen de orthodoxie, kijk bijvoorbeeld naar de opstanden in Iran onlangs.’

Hoe gaat de islamitische wereld nu om met moslims die een humanistisch wereldbeeld hebben?
‘In veel delen van de islamitische wereld worden humanistische gedachtes nog steeds behoorlijk verkettert. In Egypte wordt bijvoorbeeld op universiteiten wel les gegeven in Spinoza, John Stuart Mill en allerlei andere westerse vrije liberale denkers, maar niet over de eigen islamitische filosofen zoals Avicenna (980-1037), omdat zij mensen waren die op een heel andere manier naar islamitische teksten keken. Het vrijzinnig kijken naar de islam wordt om strategische redenen snel bestempeld als een westers concept en neergezet als niet-islamitisch. In de streng-islamitische wereld zeggen ze vaak dat vrouwenrechten, homorechten en vrijheid van meningsuiting westers imperialisme is. Het hoort niet in onze cultuur zeggen ze dan. Als ze naar hun eigen oude vrijdenkers kijken zien ze het tegendeel, maar dat komt hen natuurlijk niet uit.’

Het Humanistisch Verbond zet zich ook in voor ex-moslims. Hoe groot is het probleem van deze groep Nederlanders?
Dat is best groot. Heel veel mensen die niet meer gelovig zijn zeggen nog steeds dat ze moslim zijn maar niet zoveel doen met hun religie. Zulke mensen heb je ook onder christenen. Dus ze zijn in naam nog wel moslim of christen, maar geloven eigenlijk niet meer in een persoonlijke god. Het is in Nederland vooral voor ex-moslims vaak enorm ingewikkeld om dat openlijk te zeggen. Soms willen ouders dan hun kinderen niet meer zien. Ze zeggen dan dingen als ‘je hebt ons verraden, je zet ons te kakken bij de hele familie’. Ik zie dat heel veel ex-moslims zich moslim blijven noemen om van het gezeur af te zijn. In Nederland staat gelukkig de wet aan je kant, je mag geloven wat je wil. Maar sociaal heb je echt een groot probleem. Bij het humanistisch verbond kan je steun bij andere ex-moslims krijgen. Ze ontmoeten elkaar en dat doet hen goed. In andere landen moet je vrezen voor je leven als je als afvallig wordt gezien. Soms ben je heel snel een afvallige, als je al een beetje een afwijkende mening hebt over religie kan je dat stempel krijgen. Iedereen is in de ogen van iemand anders wel eens afvallig, ook als je religieus bent en je je religie anders vormgeeft dan je buurman. Ik denk dus dat het recht om anders te mogen zijn dan de ander binnen een religie heel belangrijk is. Het recht op afvalligheid dient iedereen, gelovig én niet-gelovig.’

Vindt u dat moslims zelf meer moeten doen om de rechten en vrijheden van ex-moslims te beschermen?
‘Twee jaar geleden hebben we een brief gestuurd naar alle moskeeën in Nederland waarin we zeggen ‘jullie hebben allemaal het recht om gelovig te zijn, maar zorg er ook voor dat je ouders met kinderen die niet meer religieus zijn helpt te accepteren dat die vrijheid ook bestaat.’ Zorg ervoor dat je die families niet uit elkaar drijft. Wat we vaak merken bij Nederlandse ex-moslims is dat ze vooral bang zijn om hun ouders kwijt te raken.’