Uit zorg over de toenemende polarisatie vond maandagavond in de Waalse kerk in Amsterdam de tweede Nacht van de Verlichting plaats. In dit manifest roepen organisatoren Shula Rijxman, Joost Röselaers en Johan Baars politieke partijen op om vast te houden aan de waarden van de Verlichting: vrijheid, gelijkheid en broederschap.

De politieke kaarten zijn opnieuw geschud. Aan de onderhandelaars om een coalitie te smeden, een die stabieler en daadkrachtiger is dan de vorige en van meer visie getuigt. Tijdens de verkiezingscampagne hebben partijen laten zien waarin ze van elkaar verschillen. Vanaf nu moeten partijen de verschillen weer overbruggen en zoeken naar gedeelde grond. Daarbij staat veel op het spel. Antidemocratische en illiberale krachten morrelen aan de fundamenten van onze vrije samenleving. De volgende coalitie heeft als belangrijke opdracht de democratie te versterken en onze samenleving hiertegen te bewapenen.

Geloof in de Verlichtingswaarden

Wij roepen die partijen op om bij de zoektocht naar gezamenlijke grond onder de toekomstige coalitie het geloof in de Verlichtingswaarden weer centraal te stellen. Vrijheid, gelijkheid, broederschap – lang dachten we dat ze het fundament vormen waar we ons allemaal onder konden scharen. Gewetensvrijheid, vrijheid van onderzoek, godsdienstvrijheid, emancipatie, solidariteit en tolerantie. Het zijn de kernwaarden van het progressieve en liberale Nederland zoals dat over de jaren heen gestalte kreeg.

De Verlichting wilde afrekenen met obscuriteit en ratio vooropstellen. Alleen dan kon het individu waarlijk vrij en autonoom zijn. Daar is de afgelopen tweeënhalf eeuw enorme vooruitgang in geboekt. Maar zaken als grensoverschrijdend gedrag en minder zichtbare vormen van racisme en discriminatie lieten zien dat er nog steeds werelden te winnen zijn.

Op tal van plaatsen in het Westen bracht ze radicaal-rechtse leiders aan de macht

Dat geldt eveneens voor het debat over klimaatverandering en duurzaamheid. De enorme sprong die de afgelopen twee eeuwen werd gezet op het gebied van techniek en welvaart bleek te zijn gekomen met een prijs: een ongekende uitstoot van CO₂ in het bijzonder. Het besef dat er op dat vlak iets gebeuren moet, is de laatste jaren enorm gegroeid. Tegelijk is ook duidelijk dat dit in de praktijk nog niet zo eenvoudig is, dat het ideaal stuit, niet zozeer op praktische bezwaren, als wel op uiteenlopende economische en politieke belangen.

Anti-verlichte krachten

Maar onmiskenbaar zijn er de afgelopen paar jaar op allerlei terreinen enorme stappen gezet. Zo groot zelfs dat er anti-verlichte krachten zijn gewekt, krachten waarvan sommigen meenden dat ze voorgoed waren uitgedoofd. Een backlash in de vorm van een illiberale contrarevolutie kreeg gestalte. Op tal van plaatsen in het Westen bracht ze radicaal-rechtse leiders aan de macht. Aanvankelijk alleen bij ons in Europa, maar tenslotte ook in de Verenigde Staten. Het gevolg is geweest dat de liberale democratie, de scheiding der machten en tenslotte het idee van het Verlichte Westen zélf onder druk zijn komen te staan.

De illiberale contrarevolutie keert zich expliciet tegen de erfenis van de jaren ’60. De emancipatie maakte toen een enorme sprong. Maar die zou te ver zijn doorgeschoten en een elite aan de macht hebben gebracht zonder besef van goed en kwaad, mooi of lelijk, goed of fout. Vaak wordt bedoeld dat er een zeker idee van gemeenschap verloren is gegaan. Een verlies dat zou hebben geleid tot zielloos consumentisme, vervreemding en eenzaamheid. Met een zekere nostalgie wordt dan gekeken naar de jaren ’50. Maar de gemeenschap waar zo naar wordt gesmacht, kwam met de prijs van autoriteit, zo niet van autoritarisme. En zelfs al zou je terug willen, kan het niet.

Stevige vloer

De moderniteit, zoals die door de Verlichting wordt gedragen en gestuwd, heeft veranderd wie wij als mensen zijn. We zijn individuen geworden. Het verlies van gemeenschap is reëel, maar niet onoverkomelijk. Het betekent dat individuele vrijheid meer dan ooit komt met de notie van verantwoordelijkheid. Voor jezelf, én voor elkaar.

Progressieve en liberale politiek mag dan ook best een tandje feller

De illiberale contrarevolutie is verre van uitgeraasd. Al te gemakkelijk laten we ons erdoor intimideren of verlammen. Maar de vloer waarop we staan is veel steviger dan we denken. De Verlichtingswaarden die op allerlei wijze gestalte kregen, hebben zich in de samenleving verankerd en zijn onderdeel van onze mentaliteit. Zoiets vlak je niet zomaar uit.

Progressieve en liberale politiek mag dan ook best een tandje feller. De illiberale contrarevolutionairen hebben de mond vol over ‘identiteit’ en soms zelfs over de Verlichting. Maar ze zetten die in om anderen uit te sluiten, alsof de Verlichtingswaarden alleen tot het Westen zouden kunnen behoren. Maar wie gemeenschap zoekt, kan juist heel goed bij de democratie terecht. Iets dat samenbindt en waar je een gevoel van trots aan ontleent.

Politiek leiderschap

De democratie heeft onderhoud nodig. In een tijd waarin illiberale krachten aan de fundamenten van onze vrije samenleving knagen, is het moment gekomen om opnieuw te kiezen voor de waarden van de Verlichting — vrijheid, gelijkheid en broederschap. Deze oproep is welbeschouwd niet meer dan een daad van patriotisme, want Nederland geldt als de voorhoede maar ook als de bakermat van de Verlichting.

De democratie heeft onderhoud nodig

Wij roepen politieke partijen, instellingen en alle inwoners van Nederland op om de Verlichtingswaarden weer centraal te stellen in beleid, onderwijs en cultuur. Niet als nostalgie, maar als levend kompas voor vooruitgang, verantwoordelijkheid en verbondenheid.

Laat de rede weer het licht schijnen op ons publieke debat. Laat onderwijs en wetenschap opnieuw de hoeders zijn van kennis, tolerantie en emancipatie. En laat politiek leiderschap weer getuigen van moed, visie en vertrouwen in de kracht van de democratie.

De verkiezingsuitslag laat zien dat er nog steeds een breed en dynamisch midden bestaat. Nu is het moment gekomen om dat ook politiek vorm te geven.