Journalist Aart Aarsbergen schreef een boek over het denken van George Orwell. Wat leert deze beroemde Britse auteur ons vandaag nog over waarheid, democratie en intellectuele onafhankelijkheid?

George Orwell (1903–1950) geldt als een van de scherpste denkers en schrijvers van de twintigste eeuw. Zijn anti-totalitaire romans Animal Farm en Nineteen Eighty-Four zijn klassiekers, maar ook zijn essays en reportages blijven inspireren.

Journalist en schrijver Aart Aarsbergen is een deskundige op het gebied van communisme. Een jaar voor de val van de Berlijnse Muur publiceerde hij het boek Verre Paradijzen, over westerse fellow travelers die vielen voor de verleidingen van het communisme. George Orwell deed dat niet. In zijn onlangs gepubliceerde boek Het verdwijnen van de waarheid. De actualiteit van George Orwell onderzoekt Aarsbergen hoe Orwells inzichten ons helpen om de hedendaagse post-truthmaatschappij te begrijpen. We spraken met hem over waarheid, intellectuele onafhankelijkheid en hoe links Orwell eigenlijk was.

Waarom is George Orwell nú actueel?

‘Orwell is eigenlijk altijd actueel geweest. Hij schreef in de jaren veertig en vijftig, maar zijn thema’s keren steeds terug. Nu, in onze post-truthperiode, is zijn werk misschien wel relevanter dan ooit. We zien een voortdurende aanslag op de waarheid, zonder dat dit grote consequenties lijkt te hebben. Politici en machthebbers kunnen feiten verdraaien of negeren, en toch blijven ze overeind. Dat is precies het soort werkelijkheid dat Orwell beschreef.

‘Hij ontwikkelde een begrippenapparaat dat ons helpt om zulke ontwikkelingen te duiden: de gedachtenpolitie, newspeak (vereenvoudiging van de taal om kritisch denken tegen te gaan, red.) en dubbeldenken. Dat laatste is het ontkennen van wat je doet, een militaire actie die geen oorlog mag heten, bijvoorbeeld. Zulke tendensen waren er altijd, maar nu zijn ze sterker. Democratie staat onder druk. Orwell laat zien hoe taal en macht samen kunnen werken om de waarheid uit te hollen.’

‘Nu lijkt het soms alsof waarheid er helemaal niet meer toe doet. Dat is gevaarlijk’

Bestaat er wel zoiets als dé waarheid? Filosofen als Nietzsche, Foucault en Derrida hebben grote vraagtekens gezet bij dat idee.

‘Filosofisch kun je inderdaad zeggen dat de waarheid niet bestaat. Nietzsche en Foucault hebben overtuigend laten zien dat waarheid vaak een constructie is van politieke of morele macht. Tegelijkertijd moeten we feiten niet betwisten. Het jaartal waarin je geboren bent is gewoon een feit. Het postmodernisme heeft mede aan de basis gestaan voor post-truth, maar nu lijkt het soms alsof waarheid er helemaal niet meer toe doet. Dat is gevaarlijk.

‘Orwell waarschuwde dat als feiten niet meer tellen, de samenleving stuurloos wordt. Hij zag hoe totalitaire regimes de werkelijkheid herschreven. Dat is een les die we niet mogen vergeten.’

Wat is het belangrijkste inzicht van Orwell?

‘Zijn onafhankelijkheid. Orwell keek kritisch naar zijn eigen bubbel, ook naar links. Hij was socialistisch, maar niet dogmatisch. Hij durfde zijn eigen kamp te bevragen en schreef essays waarin hij de hypocrisie van progressieve intellectuelen blootlegde. Dat maakt hem bijzonder en dat spreekt mij enorm aan. Hij was niet bang om tegen de stroom in te gaan.’

Zijn Animal Farm en 1984 zijn beste boeken?

‘Absoluut. Die twee zijn zijn meesterwerken. Daarnaast schreef hij briljante essays en reportages. Zijn andere romans zijn minder relevant en hebben de toets der tijd niet doorstaan, met uitzondering misschien van Burmese Days, over het kolonialisme in Birma.’

Homage to Catolonia over de Spaanse Burgeroorog (1936-1939) vond ik echt een briljant boek.

‘Dat is het ook. Maar Homage to Catalonia is geen roman maar een journalistiek meesterwerk, net als The Road to Wigan Pier. Maar sommige romans wilde hij zelf niet herdrukken, ze waren geschreven omdat hij geld nodig had. Orwell wilde trouwens ook geen biografie over zichzelf. Hij vond dat zijn werk voor zich moest spreken.’

Orwell was links, maar werd een held van conservatieven. Hoe kan dat?

‘Tijdens de Koude Oorlog vonden conservatieven het prettig dat Orwell zo kritisch was op het communisme. In 1984 gaat het over ‘Ingsoc’, een fictieve totalitaire ideologie. Dat was geen kritiek op Labour, maar een waarschuwing dat totalitarisme ook hier kon gebeuren. Orwell was tegen totalitarisme, maar niet voor individueel anarchisme. Hij was voor het algemeen belang.

‘Conservatieve auteurs hebben hem later voor hun eigen karretje gespannen. Neem Coen de Jong, die enkele jaren terug het boekje Dwingeland, Orwell in de Polder schreef. Hij noemde de coronalockdowns orwelliaans. Maar dat doet niet helemaal recht aan Orwell.’

Hoe moeten we zijn socialisme duiden? Was dit niet gewoon misplaatste romantiek van de arbeider als ‘nobele wilde’?

‘Er zat zeker romantisering in. Orwell kwam uit de ‘lower upper middle class’, zoals hij zelf zei, en hij verheerlijkt soms het arbeidersleven: eenvoud, eerlijkheid. Maar hij wilde geen planeconomie. Hij wilde een samenleving zonder onderdrukking en uitbuiting, waarin iedereen een gelukkige arbeider kon zijn.’

‘Hij overleefde de oorlog zelfs twee keer op het nippertje’

Ook in Homage to Catalonia proef ik die romantiek. Toen hij in 1936 in Barcelona aankwam is hij vol lof over de anarchisten, maar hij zag hun terreur niet.

‘Dat klopt. Maar tegelijkertijd was hij scherp op de stalinistische terreur. Dat dubbele maakt hem interessant: hij kon romantiseren, maar bleef kritisch.’

Orwell overleefde de Spaanse Burgeroorlog trouwens op het nippertje, omdat hij zich bij de linkse, anti-stalinistische partij POUM had aangesloten.

‘Hij overleefde de oorlog zelfs twee keer op het nippertje. Eerst werd hij in de loopgraaf door zijn keel geschoten en overleefde dat ternauwernood. Later, toen de communisten de macht grepen, zat hij bij de POUM-militie en werd in verband gebracht met trotskisten (volgelingen van de Russische marxistische leider Leon Trotski, red.). POUM-leider Andrés Nin werd doodgemarteld. Orwell kreeg een waarschuwing ingefluisterd door zijn vrouw toen hij zijn hotel betrad: ‘Je moet wegwezen, onmiddellijk.’ Ze leefden een paar dagen op straat en konden daarna via het consulaat ontsnappen. Bij de grens werd Orwell niet aangehouden. Gelukkig, want anders was hij waarschijnlijk als trotskist geëxecuteerd.’

Hoe democratisch was Orwell? Hij had toch een trotskistische fase?

‘Na de Spaanse Burgeroorlog werd hij lid van de trotskistische Independent Labour Party. Hij had een radicale fase, maar toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak veranderde hij van mening en besefte hij dat het land verdedigd moest worden. Trotskisten hadden een meer dogmatische, antimilitaristische visie op oorlog. Uiteindelijk evolueerde Orwell naar een democratisch-socialistische positie.’

Maar zat hij niet bij de verkeerde bubbel en had hij niet beter liberaal kunnen worden?

‘Orwell liep inderdaad niet over naar de andere partij. Hij bleef trouw aan zijn idealen. Hij weigerde een uitnodiging om voor een Tory-gezelschap te spreken over het oprukkend communisme in Oost-Europa. ‘Ik behoor tot links en moet daarbinnen werken.’

‘Orwell laat zien dat je trouw kunt blijven aan idealen zonder dogmatisch te worden’

Wat spreekt u persoonlijk het meest aan in Orwell?

‘Zijn onafhankelijkheid en intellectuele eerlijkheid. Hij was kritisch op zijn eigen kamp, maar bleef trouw aan het idee van een rechtvaardige samenleving. Dat maakt hem voor mij een blijvend voorbeeld. Orwell laat zien dat je kritisch kunt zijn zonder cynisch te worden en dat je trouw kunt blijven aan idealen zonder dogmatisch te worden.’

‘Orwell laat zien dat je niet rechts hoeft te worden als je kritisch bent op links. Je kunt trouw blijven aan een sociaaldemocratisch ideaal, voor volksverheffing en voor een sociaal vangnet zijn. Dat is een boodschap die we vandaag hard nodig hebben.’

Aart Aarsbergen, Het verdwijnen van de waarheid. De actualiteit van George Orwell, Uitgeverij Kleine Uil, 160 blz., € 19,50.