‘Het is niet zo dat een systeem van de ene dag op de andere kan veranderen. Met mijn vinkjes probeer ik een mentale verandering te bewerkstelligen. Door niet mee te gaan in wat het systeem ons vertelt, door ermee te breken. Verandering vindt pas plaats als het denken verandert. Bob Marley zong niet voor niets ‘emancipate yourselves from mental slavery, none but ourselves can free our mind.’ In mijn boek haal ik schrijver en filosoof Mark Fisher aan: ‘emancipatoire politiek moet altijd de schijn van een ‘natuurlijke orde’ vernietigen, moet onthullen dat wat als noodzakelijk en onvermijdelijk wordt voorgesteld louter een toevalligheid is, net zoals zij datgene wat eerder voor onmogelijk werd gehouden, haalbaar moet doen lijken.’
Je zegt eigenlijk dat allochtonen in Nederland alles kunnen bereiken, juist door kracht te halen uit hun eigen culturele achtergrond en die te gebruiken als bron van verandering en trots?
‘Ik vind het onterecht dat jarenlang aan kennis en ervaringen werd afgedaan als obstakels voor je ontwikkeling. Ik wil, geheel in lijn met de Van dankbaar naar strijdbaar-filosofie, laten inzien dat er heel veel kracht schuilt in die aspecten die voor veel Nederlanders met een migratieachtergrond herkenbaar zijn.’
OK, je categoriseert biculturaliteit als een allochtoon vinkje, terwijl onze culturele achtergrond juist heel vaak, institutioneel zelfs, tegen ons wordt gebruikt. Hoe kan dit dan in ons voordeel werken?
‘Ik zie dat het diverser worden van de samenleving leidt tot angst bij veel mensen. Voor ons die in multiculturele wijken zijn opgegroeid, is diversiteit niet echt iets spannends. Het is de normaalste zaak van de wereld. Het is een kracht die leidt tot empathie, culturele intelligentie en verbindend vermogen.’
Dus wij hebben een voorsprong in de superdiverse samenleving?
‘Ja. Er zijn veel bedrijven die diversiteitscursussen aanbieden voor hun medewerkers, terwijl wij die door ons leven allang achter de rug hebben. Waarom doen bedrijven dat? Dat doen zij omdat ze ook wel inzien dat de wereld verandert. Er is behoefte om iets meer te begrijpen van die diverse wereld. Dat hebben wij al mee. Vanuit huis, vanuit onze wijken.’
Maar witte mensen hebben in algemene zin nog steeds de macht. Kijk maar naar de Tweede Kamer, waar een rechts-conservatieve meerderheid domineert en de regels blijft bepalen. Dan kun je misschien wel zeven allochtone vinkjes hebben, maar daar heb je als ongedocumenteerde straks – buiten de landsgrenzen – weinig aan. Ben je niet te optimistisch hierover?
‘Om te beginnen vind ik het niet vreemd dat de meerderheid in een land uit de inheemse bevolking bestaat, de autochtoon. Je zult ze dus vaker zien. Maar we hebben het over uitsluitingsmechanismen van mensen op basis van afkomst, religie, ras. Dat is in Nederland institutioneel verboden, artikel 1 van onze Grondwet. Natuurlijk wil dit niet zeggen dat het niet structureel plaatsvindt, en daarom wil ik er iets tegenover zetten.
‘Niet iedereen heeft elk vinkje, zoals niet elke autochtoon alle zeven vinkjes heeft’
‘Mijn vinkjes gaan over biculturele Nederlanders, dus niet over ongedocumenteerden. Die missen sowieso bepaalde vinkjes zoals puttend uit meerdere geschiedenissen; ik neem aan dat ze de Nederlandse taal niet mee hebben gekregen. Als ze zijn opgegroeid in hun eigen land, dan is er ook geen sprake van flexibiliteit verheven tot levenskunst, althans niet in de hoedanigheid waar ik op doel. Ik heb me bij het opstellen van de vinkjes gefocust op Nederlanders met een migratieachtergrond.’
Prima, je benoemt ook meertaligheid als een pluspunt of vinkje. Hoezo? Veel van onze generatiegenoten en de volgende generaties hebben toch juist moeite met beide talen?
‘Niet iedereen heeft natuurlijk elk vinkje, zoals niet elke autochtoon alle zeven vinkjes heeft. Dus ook onder Nederlanders met een migratieachtergrond zullen sommigen twee vinkjes hebben. Maar de mensen die beide talen goed beheersen, hebben om meerdere redenen een voordeel.’
OK, ‘bewegend in meerdere bubbels’. Is dit niet alleen iets voor hoogopgeleide allochtonen? Laagopgeleide allochtonen bewegen vaak slechts in één bubbel: hun getto, eigen cultuur of achtergestelde wijk.
‘Ja, ook dit is niet voor iedereen weggelegd. En toch blijkt dat allochtonen vaker in meerdere bubbels bewegen. De wijken waar jij op doelt bestaan vaker wel dan niet uit meerdere nationaliteiten. Op voetbalveldjes zie je kinderen van Marokkaanse, Surinaamse en Turkse afkomst door elkaar en met elkaar spelen. Ze passen hun taal aan hun Surinaamse vriendjes en Marokkaanse vriendjes aan. Vandaar dat je straattaal vaak een mengelmoes van verschillende talen is.’
We hoeven niet alle vinkjes te behandelen, maar als historicus ben ik wel extra geïnteresseerd in ‘puttend uit meerdere geschiedenissen’. Wat bedoel je hiermee?
‘Nou, vanwege mijn culturele afkomst weet ik veel van de Arabische en islamitische geschiedenis. Zo weet ik veel over de periode dat het Iberisch schiereiland islamitisch en Moors was. Dat vind ik een enorme verrijking. De Nederlandse geschiedenis ken ik ook omdat ik op school veel erover heb geleerd. Zo heb ik weer van Surinamers geleerd over slavernij, voordat het bewustzijn hierover breed gedeeld werd. Ik heb altijd met twee verschillende brillen naar gebeurtenissen kunnen kijken. Naar Palestina bijvoorbeeld. Eurocentrisme is mij vreemd.’
Laatste vinkje: hoezo zijn wij spiritueel en/of religieus verrijkt? Kan onze religie, de islam in dit geval, ook niet een blok aan ons been vormen?
‘We weten dat religie als tool misbruikt kan worden, zeker weten. Mij gaat het erom dat de islam in ruim twintig jaar vooral als obstakel wordt besproken. Er zijn gelukkig zat mensen die de islam als enorme ondersteuning ervaren en hen aanzet tot emancipatie, gevoel voor rechtvaardigheid en liefdadigheid. Ook zie ik wat een inspiratie de islam kan zijn als we focussen op veerkracht, discipline en verbondenheid. Dat is ook het geval, en dan zeg ik: het is een enorm vinkje in je leven als je religie op deze manier ervaart. Het hangt er maar net van af hoe iemand de islam invult en vormgeeft.’
‘Ik wil niet meer dat zaken als afkomst en kleur bronnen van stress zijn’
Interessant, de islam als emancipatoire kracht. Niet een populair idee in Nederland.
‘Het is mijn doel om een internalisering van minderwaardigheid te doorbreken en er een alternatief tegenover te stellen. Het systeem deconstrueren en een nieuw narratief, een nieuw mainstream en tegenmacht bouwen. Ik wil niet meer dat zaken als afkomst en kleur bronnen van stress zijn of dat men probeert te assimileren omdat men de eigen afkomst en religie als obstakel ziet.’
Kan dat ook wanneer onze islamitische broeders en zusters de islam vaarwel zeggen en op die manier emanciperen?
‘Als iemand daar in alle vrijheid en gelijkwaardigheid voor kiest, zonder daarbij een islamofobe weg in te slaan, wie ben ik dan om daar iets op tegen te hebben? Maar ik wil een nieuwe realiteit waarbij de afkomst en alles wat erbij komt kijken een bron van kracht is. Juist in een systeem waar de zeven vinkjes van Luyendijk almachtig zijn, zijn de alternatieve vinkjes een daad van verzet. Het is de houding die nodig zal zijn om zaken te veranderen, uitsluiting van minderheden et cetera. Dus het is in mijn ogen niet een te optimistische kijk, maar een nodige verandering van houding, juist om een speelveld te creëren waarin de zaken daadwerkelijk kunnen veranderen. Als gevolg: Van dankbaar naar strijdbaar.’
