Wat voor impact heeft het als je hoort dat een familielid ‘fout’ was in de oorlog? Gaat dat dan ook over jou? Podiumkunstenaar Lien Cornelissen dook in het duistere verleden van haar opa en vroeg zich af: ‘Zijn de verkeerde keuzes die hij maakte, ook mij aan te rekenen? Ze maakte er een voorstelling over waarin ze haar worsteling en angsten aangaat, en niet meer uit de weg gaat.

In haar studio in het Haagse Koorenhuis staan een glanzende piano, een drumstel en nog wat muziekinstrumenten. Ze componeert er in alle rust haar liedjes met een maatschappelijke lading en geeft er lessen stembevrijding. De afgelopen tijd stond in het teken van haar nieuwe muzikale kleinkunstvoorstelling, waarin ze een voor haar beladen thema verwerkte. ‘Wat voor impact heeft het als je hoort dat een familielid ‘fout’ was in de oorlog? Gaat dat dan ook over jou’, vroeg de 41-jarige Lien Cornelissen zich af. Haar opa werkte ten tijde van de Tweede Wereldoorlog voor de NSB. De innerlijke worsteling hierover, wilde ze blootleggen. ‘Als we collectief willen leren van het verleden, zullen we ook de pijn van verkeerde keuzes in het licht moeten zetten.’

Na haar middelbare school koos Lien doelbewust voor een studie rechten. ‘Ik heb een sterk gevoel voor rechtvaardigheid. Zou dat ook de motivatie van mijn opa zijn geweest om bij de NSB te gaan werken’, vraagt ze afwachtend. Sinds ze haar loopbaan als juriste liet voor wat die is, timmert Lien aan een carrière als autodidact podiumkunstenaar. Muziek en zingen zijn haar grote liefdes in het leven. Het oorlogsverleden van haar opa moest in dit alles een plek krijgen. Ze wilde haar worsteling en angsten aangaan, en niet meer uit de weg gaan. ‘Zijn de verkeerde keuzes van mijn opa ook mij aan te rekenen’, werd leidend voor haar derde muzikale kleinkunstvoorstelling Eigenlijk hou ik niet van ruimte innemen. Al zingend en vertellend ontrafelt ze taboedoorbrekend en moedig persoonlijk haar worsteling met het verleden, en de gevolgen daarvan in het heden.

Het verhaal van mijn opa was een zoveelste verhaal

Ruim twintig jaar geleden hoorde de liedjesschrijver dat haar opa voor de NSB had gewerkt tijdens de oorlog. Hij was zogezegd ‘fout’. ‘In eerste instantie deed het mij niet zo bijster veel’, reageert ze. ‘Het was een verhaal op afstand. Bovendien had ik mijn opa nooit gekend. Hij overleed, nog voordat ik was geboren. Indertijd is niet veel meer blijven hangen, dan dat hij lid was geweest van de NSB. Behoorlijk wat mensen waren in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog arm. Ze zochten houvast en hoop. Het verhaal van mijn opa was een zoveelste verhaal van een onbekende.

Nationaal archief

Tot vorig jaar…’ In 2024 kwam de alom gevreesde aankondiging dat het CABR-archief open zou gaan voor het publiek. In het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) zitten dossiers van zogenoemde onderzochte personen. Na de Tweede Wereldoorlog werden ongeveer 425.000 personen onderzocht op samenwerking met de Duitse bezetter. Denk aan een NSB-lidmaatschap, verraad, of het in dienst gaan bij het Duitse leger. Niet iedereen kwam voor een rechter, werd veroordeeld of werd terecht beschuldigd, volgens het Nationaal Archief. ‘Nog voordat het online kwam’, stelt Lien, ‘ben ik me er meer in gaan verdiepen en ik bezocht persoonlijk het Nationaal Archief.’

Ze wilde het dossier van haar opa zelf lezen, nog voordat het toegankelijk werd voor iedereen. ‘Ik wilde het ervaren’, vervolgt Lien, ‘en niet via een van de verhalen van anderen. In het dossier van mijn opa las ik dingen die meevielen en dingen die tegenvielen. Ja, hij werkte onder andere op het kantoor van de NSB. Door alles zelf te lezen in zijn dossier en tot mij door te laten dringen, kon ik iets dichter bij mijn opa komen. Ik heb hem een heel klein beetje leren kennen. Ook werd hij een echt mens voor mij. Daar ben ik blij mee.’ Op 5 mei 1945 werd Liens opa gevangengenomen en zat hij een aantal jaar vast. Het moment dat ze zich dat realiseerde, zorgde voor tranen. ‘De oorlog is dan weliswaar tachtig jaar geleden beëindigd, maar nog niet in mij. Het blijft een worsteling om het verhaal in zijn volle omvang te zien.’

De pijn van verkeerde keuzes

Het openbaar maken voor het publiek van het CABR-archief, viel niet bij iedereen in goede aarde. Er zijn voor- en tegenstanders. De een wil het tot op de bodem uitzoeken, de ander hoopt dat het een storm is die overwaait. Met een bewezen of vermeend fout verleden van een familielid, willen ze niets te maken hebben. Lien staat erachter dat iedereen in het archief de dossiers kan inzien. ‘Alleen de vraag is wel ‘hoe’. Lekker googlelen door Jan en alleman die geen idee heeft van context of wat dan ook, dat lijkt me in deze tijd van polarisatie wat minder handig. Ook gun ik het alle nabestaanden om eerst zelf de dossiers te lezen, voordat buitenstaanders er iets mee doen.’

Tegelijk vindt Lien het belangrijk dat we kijken naar deze verhalen en daardoor hopelijk minder snel oordelen. ‘Want oordelen en afwijzing van elkaar, leiden tot een herhaling van de geschiedenis. Als we met z’n allen willen leren van het verleden, zullen we ook de pijn van verkeerde keuzes in het licht moeten zetten. Door erover te praten, kan er ruimte komen en kunnen we vergeven en verzoenen. Als we elkaars pijn kunnen erkennen, komen we verder. Dat geldt ook voor mij persoonlijk. Doordat ik het dossier nu ken, kan ik de gevoelens van schuld, schaamte en angst in mijzelf zien. Door dit te delen, ervaar ik dat ik niet alleen ben. Verre van.’ Gaandeweg ontmoette Lien velen, die met dezelfde worsteling te maken hebben. Ze vond bovendien steun bij de Werkgroep Herkenning.

Zeg nou zelf: we zouden toch liever allemaal willen dat onze opa een verzetsheld was geweest? 

‘De oorlog is nu tachtig jaar geleden’, zegt Lien. ‘Met het verleden gaan we allemaal verschillend om. Dat is ieders goed recht. Ik breng het naar buiten via liedjes in mijn theatervoorstellingen. Helaas stuit ik daardoor ook op veroordelende reacties. Iets wat ervoor zorgt dat ik moet omgaan met de angst die ik heb om afgewezen te worden. Dat ik er niet meer bij mag horen. Of die angst nu terecht is of niet – dat is de reden waarom ik erover wil praten. Zo verwerk ik het verleden en kan ik het een plek gaan geven. Ik weet dat het ook bij anderen tot herkenning en erkenning kan leiden. Mijn worsteling delen met de buitenwereld, is cruciaal voor mij. Ook omdat het gepaard gaat met schuldgevoelens, schaamte en angst voor oordelen. Wat zal de buitenwereld ervan vinden? Want zeg nou zelf: we zouden toch liever allemaal willen dat onze opa een verzetsheld was geweest? Alleen zou dat niet mijn verdienste zijn, net zomin als de verkeerde keuzes van mijn opa mij zijn aan te rekenen.’

Kiezen wat voor jou werkt

Vrede met het oorlogsverleden van haar opa heeft Lien nog niet helemaal. ‘Ik merk dat ik geneigd ben om ‘goed’ te willen zijn’, vertelt ze geëmotioneerd. ‘Ik voel me ook snel schuldig wanneer ik iets doe, waar een ander het mee oneens is. Ik heb me in m’n leven veel aangepast aan hoe ik dacht dat anderen vonden dat ik moest zijn. Lange tijd kon ik niet mezelf zijn uit angst voor oordelen.’ Ook bleek het voor Lien moeilijk om diepgaande relaties aan te gaan. Op haar weg van naar buiten treden met het oorlogsverleden van haar opa, merkte ze dat het een emotioneel proces behelsde. Van een stapje durven zetten en toch weer even terugdeinzen. ‘Natuurlijk weet ik rationeel dat ik geen schuld heb aan de keuzes die mijn opa maakte in een bepaalde context. Op een emotioneel niveau, werkt dit anders.’ Met haar voorstelling wil Lien onder meer ruimte geven aan dat wat eigenlijk niet besproken of gevoeld mag worden. Het is een muzikale kleinkunstvoorstelling, waarin ze haar persoonlijke verhaal vertelt. ‘Het staat in het teken van leven naar jouw eigen waarden en kiezen wat voor jou werkt. Ik wil het ongemak en de angst in mij niet langer uit de weg gaan, maar aangaan. Het is een ontroerende voorstelling geworden. Met grappige, herkenbare alledaagse én gevoelige liedjes, waarbij ik mezelf begeleid op piano.’

Een ‘fout’ verleden, hoe raakt het jou?

‘Bevrijdingsdag heeft voor mij wel een extra lading gekregen’, besluit Lien. ‘Het gaat nu ook om de bevrijding van de oorlog in mezelf. Bij elke stap die ik hierin zet, voel ik me lichter en kan ik zeggen: het einde van de oorlog is in zicht!’ Komende zaterdag aanstaande organiseert Lien Cornelissen een dialoogbijeenkomst ‘Een ‘fout’ verleden, hoe raakt het jou?’, samen met Dialoog in Den Haag en de Werkgroep Herkenning in de bibliotheek in de Weimarstraat in Den Haag. Op 3 mei speelt ze in het Haagse Theater De Regentes haar voorstelling Eigenlijk hou ik niet van ruimte innemen.