Zes. Niet meer dan zes. Slechts zes van de aanwezigen durfden zich bij Dodenherdenking op 4 mei, als waardig en stil protest, om te draaien en een andere kant op te kijken op het moment dat Martin Bosma namens de Tweede Kamer een krans legde, waarmee deze nationale herdenkingsplechtigheid voor altijd is besmeurd.

Zes. Wat ging er door alle anderen heen op dat moment? En vooral door die gezagsdragers, die uit hoofde van hun functie voor deze schennis van de nagedachtenis van de gesneuvelden en vermoorden medeverantwoordelijk waren? Al diegenen die dit, ieder op zijn manier, door op een cruciaal moment op de automatische piloot zijn taakje te doen, hebben gefaciliteerd? Ging er überhaupt nog iets door ze heen? Of was het vooral belangrijk dat het vaste jaarlijkse draaiboek zonder enige hapering werd afgewikkeld?

Zes. Is Dodenherdenking nu, bijna tachtig jaar na het einde van een Oorlog waaraan slechts zeer hoogbejaarden nog een persoonlijke herinnering hebben, de facto een dermate leeg ritueel geworden? Zo leeg zelfs, dat men zich niet meer van de morele verwording ervan bewust is wanneer hier een spraakmakend woordvoerder van een abjecte partij, die min of meer als de moderne geestelijk erfgenaam van de NSB beschouwd mag worden, zo’n symbolische rol krijgt toebedeeld? Heeft men überhaupt nog enig gevoel voor symboliek? Of is alles inmiddels tot lege formules verworden?

Zes. Wat voelden al die anderen toen Bosma die krans legde? Schaamte? Tenminste gêne misschien? Onmacht? Of kon het hen niet veel schelen en vonden ze het wel best? Beseften ze wat hier gebeurde? Of wilden ze vooral niet uit de toon vallen en waren ze bang als stoorzender te worden beschouwd? Angst voor boze blikken, zoals die de negentigjarige Ulli Jessurun d’Oliveira – overlevende van de Holocaust – ten deel vielen toen hij bij de opening van het Holocaustmuseum stil protesteerde tegen de voor de autoriteiten even ‘vanzelfsprekende’ aanwezigheid van de Israëlische president Herzog? Alsof we nu nog de Duitse oud-kanselier Gerhard Schröder ergens voor zouden uitnodigen, sinds die zich als Poetinpraatpaal heeft gemanifesteerd.

Wat voelden al die anderen toen Bosma die krans legde?

Zes. Hanteerden al die anderen, om op 4 mei hun eigen overdrachtelijke wegkijken voor zichzelf te rechtvaardigen, dezelfde impliciete redenering als die autoriteiten: dat het bij de kranslegging door Bosma puur om de functie en niet om de persoon zou gaan? En verschuilden ze zich daarbij, conform hedendaags Haags gebruik, achter formele antwoorden om zichzelf maar geen morele vragen te hoeven stellen?

Zes. De anderen keken weg. Vast allemaal met stuk voor stuk een heel plausibele reden. Bezagen zij ook hun eigen wegkijken met een zekere schaamte? Zeker, het vergde vast moed – precies de moed van Jessurun d’Oliveira – om in een stilzwijgend gezelschap met nog nadrukkelijker stilzwijgen het stilzwijgen te doorbreken. Maar als dit voor velen al te eng is – vanwege de angst voor boze blikken, de angst om buiten de groep te vallen – wat dan, als het er écht op aankomt? In geval van een soort herhaling van de Duitse Bezetting, als Poetin straks na de Dnjepr uiteindelijk ook de IJssel durft over te steken? Nu is het risico bij uit de toon vallen niet groter dan een paar boze blikken. Dan zullen de persoonlijke gevolgen aanzienlijk heftiger zijn.

Zes. De overigen herdachten de moed van degenen die zich durfden te verzetten, maar die zijzelf dan in gelijke omstandigheden vast niet zullen bezitten. In plaats daarvan regeerde bij de autoriteiten de angst: niet de angst dat Bosma de herdenking zou bezoedelen, maar dat anderen daarop nadrukkelijk zouden wijzen. Intussen vielen als vanouds op de Dam weer vrome woorden in de geest van ‘Dit nooit meer’.

Dit nooit meer: wee degene die, op grond van die woorden, nu aan de actualiteit durfde te herinneren, in casu aan Gaza. En daarmee belanden we bij het kernprobleem van 4 mei.

In feite bestaan er bij dat soort herdenkingen twee opties. Ofwel je herdenkt inderdaad uitsluitend de doden van toen. Ofwel je wijst op de boodschap die daarvan uitgaat – iets waarvoor men, om ook nieuwe generaties erbij te betrekken, steeds vaker kiest. Maar dan moet je ook niet bangig wegduiken als iemand dan inderdaad die boodschap oppikt en vervolgens op de logische consequenties daarvan wijst.

‘Luister naar de verhalen van bewoners van de Verzetsheldenbuurt in Nieuw West over verzet in heden en verleden’, luidt het kopje van de paneldiscussie waar ik gister op Bevrijdingsdag aan meedeed. Ik moet eerlijk toegeven dat een wirwar aan gevoelens door mijn hoofd sjeesden toen ik de uitnodiging ontving van Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet.

Aan de ene kant voelde ik me vereerd om mee te doen aan een initiatief dat zich ten doel heeft gesteld om het verhaal van de Holocaust en van verzetsstrijders levend te houden, maar aan de andere kant voelde precies dat ook als inbreken in een geschiedenis die niet de mijne is. En enerzijds dacht ik genocides moet je altijd en overal herdenken, maar anderzijds dacht ik ook aan de genocidale oorlog in Gaza, die politici voor het gemak overslaan op de Nationale Dodenherdenking.

Ja, het gepolariseerde klimaat leidt ook bij mij tot spanning en achterdocht. Waarom word ik gevraagd? Moet ik de moslim uithangen die het officiële narratief van herdenking en bevrijding bestendigt, terwijl vanuit multiculturele hoek al jaren de roep klinkt om die de facto witte herdenking te verbreden? Is dit mijn moslimbijdrage aan verbinding en integratie, om voor de rest van het jaar vast te zitten in mijn eigen bubbel in Geuzenveld, in een stad die steeds meer segregeert en onbetaalbaarder wordt? Wat voor nut heeft herdenken eigenlijk, als mensen de huur niet meer kunnen betalen en op eigen benen kunnen staan?

Is dit mijn moslimbijdrage aan verbinding en integratie?

Nieuw-West is dan ook een vreemde eend in de bijt in de Amsterdamse of nationale herinneringscultuur. Dat weten de organisatoren van het Amsterdamse 4 en 5 Comité inmiddels zelf ook al en dat blijkt onder meer uit de uitnodiging: ‘Hoewel Nieuw-West net na de Tweede Wereldoorlog werd gebouwd, vormen de straten en bruggen een levendige herinnering aan de verzetshelden die ieder op hun eigen manier verzet hebben gepleegd tegen de bezetter. Met de Arondeusstraat en de Joop IJisbergstraat eert Nieuw-West de verzetshelden van weleer.’

De Tweede Wereldoorlog heeft zich dus grotendeels niet voltrokken in een stadsdeel dat nog niet bestond en waarvan de demografische samenstelling (lees: Turkse en Marokkaanse Amsterdammers) ook geen directe binding mee heeft. En toch moeten we ‘gezellig’ meedoen. Met deze gevoelens zat ik gisteren daar. Verras me maar, mede-Amsterdammers!

En dat gebeurde onmiddelijk. De plek ‘Broedplaats HW10’ – hoe kan het ook anders in een gegentrificeerd stadsdeel – bleek een deel van het oude (dependance) schoolgebouw Pro Rege te zijn. Daar had ik als leerling van het Hervormd Lyceum West (HLW) nog wiskunde en geschiedenis gehad. Mevrouw Mbarki, het Marokkaans-Nederlandse panellid, had er nog vroege herinneringen aan. Zij liep er stage voor de IPABO. En de 15-jarige Assila, het derde panellid, zit nu op ditzelfde lyceum. Ten slotte woont Tatjana Almuli, de moderator van de dag, zelf vijf jaar in Nieuw-West. Zo was de cirkel rond.

De vader van mevrouw Mbarki zat in het Franse vreemdelingenlegioen

In het gesprek kwam onder meer de Marokkaanse bijdrage aan de Tweede Wereldoorlog aan de orde. De vader van mevrouw Mbarki zat in het Franse vreemdelingenlegioen, zo vertelde ze, en had dus meegevochten tegen de nazi’s en een steentje bijgedragen aan de bevrijding van Europa. Assila vertelde over de onderdrukte positie van Afghaanse vrouwen en hun stille verzet tegen de Taliban.

En ik? De Turkse positie rond 4 en 5 mei lijkt mij complexer. Die kun je niet zomaar met een beroep op ‘inclusie’ erin fietsen. De historische positie van de Turken is veel beter te vergelijken met die van de Duitse dadergroep. De Turkse staat heeft tijdens de Eerste Wereldoorlog en in de jaren daarna genocides uitgevoerd. En dankzij Kemal Atatürk hebben we uiteindelijk gewonnen. Het verschil met de Duitsers is dat zij de oorlog uiteindelijk hebben verloren. ‘Wie herinnert zich vandaag de dag nog de uitroeiing van de Armeniërs?’, zou Adolf Hitler in 1939 hebben gezegd, vlak voordat de Duitse legers Polen binnenvielen. Turkije wil nog steeds niet aan deze genocide herinnerd worden. Geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars. We herdenken de Holocaust, maar wie zou zich vandaag de dag de uitroeiing van de Joden herinneren als nazi-Duitsland de oorlog had gewonnen?

Dat de meeluisterende Hollandse Nieuw-Westerlingen instemmend knikten, maakten mijn Bevrijdingsdag compleet.