Wilders moet zijn antirechtsstatelijke uitspraken intrekken, vindt zijn voormalige bondgenoot Bart Jan Spruyt. ‘Deze uitspraken in de ijskast zetten is niet voldoende.’ 

De conservatieve intellectueel Bart Jan Spruyt maakt zich zorgen over de klassieke grondrechten, zo schreef hij vorige week op X. ‘Gelooft u mij, ik ben niet vies van een lekker rechts kabinet. Maar dat de klassieke grondrechten van het eerste hoofdstuk van onze Grondwet onderdeel zijn van het begin van de onderhandelingen, en niet bij voorbaat kaarsrecht overeind staan, is onbegrijpelijk’, aldus Spruyt.

Saillant detail: diezelfde Bart Jan Spruyt schreef in 2006 mee met het verkiezingsprogramma van Geert Wilders samen, nadat die uit de VVD-fractie was gestapt. 

Een echte conservatieveling

Spruyt wordt gezien als een van de belangrijkste conservatieve denkers van Nederland, helemaal nu Thierry Baudet het conservatisme heeft ingeruild voor bizarre complottheorieën over onder andere corona en het World Economic Forum. De 59-jarige conservatief komt uit een protestants-christelijk nest, studeerde geschiedenis in Utrecht, promoveerde in Leiden op een kerkhistorisch onderwerp en ging vervolgens aan de slag bij het Reformatorisch Dagblad, een christelijke krant die gelieerd is aan de SGP. Van 2002 tot 2005 was Spruyt directeur van de Edmund Burke Stichting, een denktank die het conservatisme in Nederland wilde bevorderen. Hij hoopte dat Wilders een conservatieve partij zou gaan leiden, maar raakte al snel teleurgesteld. 

‘De koers die Wilders aanvankelijk wilde inzetten, noemde hij conservatief. Daarom waren ik en anderen geïnteresseerd in hem, omdat we dachten: dit wordt een Nederlandse conservatieve partij’, vertelt Spruyt. ‘Maar al gauw werd duidelijk dat onze hoop op drijfzand berustte. Wilders wilde een heel andere partij. Hij wilde geen uitgewerkt ideologisch programma op conservatieve leest, maar koos voor een populistische partij met één agendapunt: anti-islam.’ 

‘Hij heeft zich geïsoleerd’

Daarna deed Wilders precies waar Spruyt bang voor was: antirechtsstatelijke uitspraken. ‘Je kunt wel zeggen dat bepaalde radicale stromingen binnen de islam gevaarlijk zijn voor de democratische rechtsstaat, de Nederlandse samenleving. Maar als je het doet op de manier zoals Wilders het deed dan overschrijd je grenzen. Hij deed het in hele grove bewoordingen. En dat verleden blijft aan hem plakken.’ 

Spruyt is niettemin blij met de verkiezingsuitslag van 22 november. ‘Ik heb mij die woensdagavond, toen de uitslagen bekend werden, wel vermaakt, verkneukeld zelfs.’ Spruyt doelt dan vooral op de nederlaag van links. En op het feit dat het nu wel mogelijk is een kabinet op rechts te vormen. Dat was hiervoor niet het geval, legt Spruyt uit.

‘Wilders zelf vormt de grootste belemmering voor een rechtse regering’

‘Het probleem in Nederland, voor conservatieve mensen, is dat de PVV jarenlang veel ruimte heeft opgeëist. En tegelijkertijd dat Wilders zich, door zijn extreme uitspraken, politiek geïsoleerd heeft. Daarom zijn we nu in de paradoxale situatie beland dat Wilders zelf de grootste belemmering vormt voor een rechtse regering. Hij heeft veel zetels, maar in het verleden wilde niemand met hem samenwerken. En daarom werden de VVD en het CDA gedwongen om met links samen te werken, met de PvdA of met D66, om tot een werkbare coalitie te komen. Nu, met het NSC en de BBB, is een rechtse regering wel mogelijk, hoop ik.’ 

‘Tot februari de Grondwet bespreken is wel lang’

Spruyt realiseert zich dat dit niet makkelijk is. ‘Wilders’ uitlatingen staan op gespannen voet met de Grondwet. Allereerst met artikel 1, dat burgers beschermt tegen de willekeur van de staat. De bal ligt nu bij Wilders, omdat de PVV de grootste partij is geworden. Het is logisch dat hij nu gaat praten met de VVD, het NSC en de BBB. Maar je moet wel eerst helderheid scheppen over hoe je moet omgaan met alle boude uitspraken die Wilders vroeger heeft gedaan. Ik had verwacht dat er een verklaring zou komen, voordat de eigenlijke onderhandelingen zouden beginnen, dat artikelen 1 tot en met 23 van de Nederlandse Grondwet onomstreden waren, dat de partijen daaraan niet zouden tornen. Maar dat is allemaal niet gebeurd. De PVV, VVD, het NSC en de BBB willen nu, tot februari, over de grondrechten gaan praten. Dat is wel erg lang. Je hebt hier echt geen weken voor nodig om je conclusies te trekken.’  

Gelukkig heeft informateur Ronald Plasterk een knip gemaakt, zodat het debat over de grondrechten niet gemixt wordt met de onderhandelingen over andere onderwerpen, vervolgt Spruyt. Daar was ik aanvankelijk bang voor. Want ik moet er niet aan denken dat er met de vrijheid van onderwijs gemarchandeerd zou worden in ruil voor Wilders’ steun voor Oekraïne, om maar een voorbeeld te noemen.’ 

Maar hoe moet het vraagstuk van Wilders’ antirechtsstatelijke uitspraken worden opgelost? ‘Dat is heel lastig’, antwoordt Spruyt. ‘Wilders zegt nu niet dat hij van mening is veranderd, maar dat zijn rol anders is. Zijn uitspraken deed hij in de rol van oppositiepoliticus, nu onderhandelt hij over een te vormen coalitie. Een oplossing zou kunnen zijn dat we Wilders’ uitspraken wel serieus nemen, maar niet letterlijk. Wilders drukte zich misschien bewust in hyperbolen uit, om zo te laten zien dat het menens was voor hem, maar ook om op die manier in het nieuws te blijven, de aandacht van de media vast te houden. Maar ook dat is geen bevredigende oplossing, want we kunnen eenvoudig vaststellen dat de uitspraken die hij gedaan heeft – over de ‘kopvoddentax’, het verbieden van de Koran, het sluiten van islamitische scholen, enzovoort – niet rechtsstatelijk zijn. De enige oplossing is dat Wilders zich publiekelijk distantieert van zijn antirechtsstatelijke uitspraken. Maar hij is er niet het type voor dat zijn verontschuldigingen aanbiedt of op de knieën gaat.’ 

Een lekker rechts kabinet

‘Een interessant aspect’, aldus Spruyt, ‘is dat Wilders vanaf 2006 alleen maar mensen van zich heeft vervreemd. Ook al zou hij straks deelnemen aan de regering, het wordt nog een hele klus voor de PVV om voldoende mensen te vinden met de juiste kennis en ervaring. Dat de PVV nauwelijks bekwame mensen in huis heeft komt doordat geen enkel fatsoenlijk iemand zich met hem wilde inlaten. Hij heeft alle fatsoenlijke conservatieven van zich vervreemd. Wilders betaalt nu de prijs voor zijn ruige uitlatingen.’

Spruyt hoopt echt op een ‘lekker rechts kabinet’, besluit hij. ‘Maar ik hoop ook dat er een manier wordt gevonden om je op een geloofwaardige manier te kunnen distantiëren van Wilders’ oude uitspraken. Je moet niet willen regeren tegen elke prijs. Artikelen 1 tot en met 23 van de Grondwet mogen niet ter discussie komen te staan. Wij conservatieven staan voor een maatschappij waarin burgers worden beschermd tegen de willekeur van de overheid, tegen de willekeur ook van toevallige democratische meerderheden. Hoe dan ook, het worden spannende weken.’