In zijn boek De Bible Belt dringt Jonah Falke diep in de wereld van de streng protestantse gemeenschappen, die wonen in een strook tussen Overijssel en Zeeland. Op sommige momenten had hij meer kunnen doorvragen.
Als een gewaagde antropologische expeditie naar de binnenste binnenlanden van Brazilië. Zo bezag de buitenkerkelijk opgegroeide journalist Jonah Falke (1991) zijn plan om zijn volgende boek aan de binnenste binnenlanden van Nederland te wijden, aan de zwaar-protestantse Bible Belt, daartoe geïnspireerd door een ontmoeting met een collega van het Reformatorisch Dagblad tijdens een cruise in oktober 2022 over de Atlantische Oceaan ter gelegenheid van 150 jaar Holland-Amerikalijn.
En zoals het bij zo’n expeditie betaamt, drong Falke inderdaad pas gaandeweg steeds dieper in dat Bijbelse binnenland van Nederland door. Hoe rechtzinniger, hoe ontoegankelijker: slechts stap voor stap wist hij binnen te komen bij een steeds orthodoxer kerkgenootschap. Tot hij dan uiteindelijk met de Oud-Gereformeerde Gemeente van dominee Anthonie Kort in Krimpen aan de IJssel het verst van de moderne wereld verwijderde punt had bereikt: de uiterste rechtervleugel van de SGP, de partij die tot op vandaag op Bijbelse gronden officieel nog steeds een patriarchale maatschappij en een politieke theocratie bepleit.
Ook streng-orthodoxe protestanten zijn net mensen
Die expeditie blijkt alleszins mee te vallen, Falke wordt dankzij een paar introducties uiteindelijk gastvrij ontvangen, uiteindelijk zelfs door Kort, die het langst de boot uit de boze buitenwereld af wenst te houden. Over het algemeen blijkt het volgens Falke best mee te vallen. Ook streng-orthodoxe protestanten zijn net mensen. Dat moet hij althans – toch een beetje tot zijn lichte verbazing – steeds opnieuw constateren, waarbij hij in de toenemende welwillendheid van zíjn kant wel eens teveel aan kritische geest verliest.
Vooral waar het de inconsequenties in deze kring betreft, het uiteenlopen van de stellige leer en het soms soepeler leven. Met dat eerste wordt in de praktijk uit opportunisme toch wel wat erg vaak de hand gelicht. En juist degenen die moreel hoog van de toren blazen, en op grond van hun heilig geschrift pretenderen een absolute goddelijke waarheid te verkondigen, hadden door Falke daaraan zelf strenger gemeten mogen worden dan degenen die de samenleving níet (vooral gendergerelateerde) gedragsregels willen opleggen.
In dat opzicht laat Falke na om iets essentieels op te merken, als hij onder verwijzing naar de Grondwet opkomt voor het recht van de orthodox-gereformeerde minderheid om zichzelf te zijn en naar eigen opvattingen te leven. Het probleem is niet dat deze minderheid iets afwijkends gelooft, maar dat zij op basis van dit geloof ook aan niet-gelovigen de eigen normen wil opdringen. Geenszins huldigt zij de opvatting van de Pruisische koning Frederik de Grote (1740-1786), dat ook ieder ander maar op zijn manier zalig worden moet.
De SGP wil vanouds dat de overheid het ‘paapse’ bijgeloof van de katholieken bestrijdt, en zou – in de geest van Wilders – ook openbare moskeeën het liefst verbieden. De partij beroept zich op het grondwettelijk recht te leven zoals zij wil, maar wil andere minderheden voorschrijven óók zo te leven – en daarmee dat zelfbeschikkingsrecht aan seksuele minderheden ontzeggen. Daarin zit de essentiële asymmetrie: waar zij anderen voortdurend de wet willen voorschrijven, wil niemand dat bij hen doen. Niemand die hen verbiedt om de hele zondag in de kerk door te brengen, waar zijzelf wel het zondagse gebruik van het zwembad aan anderen willen verbieden. De SGP vindt autorijden die dag uit den boze, maar er is niemand die ze dwingt om zondag in de auto te stappen en zo tegen de eigen religieuze overtuiging in te gaan. Alleen willen zij dat ook anderen beletten.
Het zelf-consequent-zijn staat dan ook niet los van die onsympathieke regels als zodanig; voor de geloofwaardigheid naar buiten toe is het essentieel dat men zich er tenminste zelf aanhoudt. Zoals een socialist er niet zomaar op los kan graaien, zo moet een religieuze fundamentalist zich natuurlijk niet zelf aan werelds gedrag te buiten gaan. Practice what you preach!
In dat opzicht stelt Falke zich toch te weinig kritisch op. Hij vergoelijkt alles te makkelijk als iets dat nu eenmaal menselijk is. Dat zal wel, maar is in het licht van de orthodoxe moraalridderij onbevredigend. Zijn boek is zo te veel een smakelijke beschrijving, te weinig een gedegen beschouwing. Hij stipt, in het verlengde van alle bezoekjes die hij aflegt en de boetepreken die hij bijwoont, veel interessants aan, maar vraagt eigenlijk zelden door.
Nergens zijn de auto’s groter dan in Barneveld
Doorvragen: bijvoorbeeld over die inconsistenties. Alle parlementariërs van de SGP hebben inmiddels een vrouw die werkt. Alleen wordt dat ten overstaan van de achterban weggemoffeld (en in het openbaar als beginsel aan het éénverdienershuishouden vastgehouden), omdat anders het meest conservatieve deel daarvan stennis gaat schoppen. Tijdens de kerkdienst mogen de modelgezinnen vooraan zitten en zijn vrijgezellen plus weduwen naar de achterste bankjes verbannen, om de schijn op te houden. Hetzelfde opportunistische geschipper zien we bij het bepalen van een standpunt over Europa. Het leven heet onaantastbaar te zijn – daarom is de SGP fel tegen abortus en euthanasie – maar de doodstraf kan dan wel? Wars van uiterlijk werelds vertoon – maar nergens zijn de auto’s groter dan in Barneveld.
Een fractiesecretaresse van de SGP leest regelmatig seculiere kranten
Nog relevanter dan welke morele opvattingen men huldigt en hoe men die thuis binnen de vier eigen muren handhaaft, is hoe men zich tot de buitenwereld verhoudt en hoe men zich daar staande houdt. En hoe men zijn eigen gedrag dáár dan voor zichzelf legitimeert. Het thema wordt herhaaldelijk aangeraakt, maar niet uitgewerkt. Een fractiesecretaresse van de SGP leest regelmatig seculiere kranten – daar had ik graag meer over gehoord. Een domineeszoon had aan de universiteit door omgang met atheïstische medestudenten volledig zijn geloof verloren – ook over dat proces en de ouderlijke verwerking daarvan had ik graag meer gelezen.
Biologiestudenten
Want ook Bible-Belt-kinderen studeren in de grote stad, en komen daar bij bepaalde vakken – geschiedenis, biologie, geologie – onvermijdelijk in aanraking met wetenschappelijke opvattingen die haaks staan op de volgens hen onomstotelijke Waarheid van Het Woord. Jaren terug stond er in het Amsterdamse universiteitsblad Folia een interview met een paar van zulke biologiestudenten, die heilig in het Bijbelse Scheppingsverhaal geloofden. Hoe gingen ze dan om met bepaalde tentamenvragen? Gewoon toch maar de evolutieleer oplepelen, was het antwoord, want ze wilden wel dat papiertje. Tja, in echt Bijbelse tijden redeneerden geloofsmartelaren anders.
Hoe gaat men om met afvalligen en twijfelaars in eigen kring? Met seksuele minderheden die niet aan de strikte hetero-norm kunnen voldoen en door conversietherapie psychisch de vernieling worden ingedraaid? Geldt het zelfbeschikkingsrecht waarop de Bible Belt zich tegenover de buitenwereld beroept ook voor hen? Bij zijn eerste kerkdienst valt Falkes oog op een puber in een leren jack die met gekruiste armen apart van de rest zit. Het was interessant geweest als Falke ook hem benaderd had, en naar zijn verhouding tot de rest van de kerkelijke gemeenschap en haar opvattingen had gevraagd, omdat hij al over de rand ervan lijkt te vallen.
Kortom, Falke geeft wel inzicht in het denken in de Bible Belt, maar veel minder in de dilemma’s waartoe dat denken middenin een verder seculiere wereld leidt. Hoe gaan predikanten daarmee om? Juist voor de meest principiële moralisten onder hen is dat vraagstuk essentieel. Hoe te leven in een maatschappij die niet alleen jouw fundamentele waarden niet deelt, maar zeker niet – zoals je zelf het liefste zou willen – van plan is zich door jou jouw waarden op te laten dringen.
Laat ze toch, zo is de boodschap van Falke
Het meeste wat ter sprake komt, speelt zich uitsluitend in eigen kring af. Daarvan heeft de buitenwacht verder niet veel last. Laat ze toch, zo is de boodschap van Falke. Vaak kun je daarin meegaan, waar het op de kansel puur theoretische theologische exercities betreft, bij gebrek aan slachtoffers zonder veel relevantie voor de rest van de wereld.
Dominee Kort heeft er zelf op los geleefd
Maar soms wordt dit geloof in zijn consequenties ronduit giftig. Zo kwam dominee Kort in coronatijd in het nieuws door een (bovendien met racisme gelardeerde) hetze tegen homo’s, die de schuld van de epidemie kregen. Wat blijkt: als twintiger had Kort er zélf wild op los geleefd, onmatig drank- en drugsgebruik inclusief. Zijn levensloop doet zo aan die van menig reborn Christian in Amerika denken. Kort is namelijk niet de enige bekeerling die eerst zelf geen maat weet te houden, en vervolgens in het andere uiterste doorschiet, daarmee anderen tot slachtoffer makend. Hij is in feite een psychiatrisch geval, die zijn onverwerkte persoonlijke problematiek en de leegheid van een vorig bestaan op de rest van de mensheid projecteert en in godsdienstig verklede kanselhaat omzet.
Ook raakt Falkes verkenningstocht aan de onvoorwaardelijke steun van orthodoxe protestanten voor Israël – en ook daar wordt het onsmakelijk. De auteur stipt evenwel de bloedige consequenties daarvan amper aan. Op de lerarenopleiding De Driestar in Gouda hoort Falke een student stralend een referaat over de Eindtijd houden, met als eerste slide de Israëlische vlag. Falke: ‘Op het scherm verschijnen beelden van de aanval van Hamas op Israël, op 7 oktober 2023. Hij somt de doden, gewonden en gegijzelden op als een beurskoers en zegt met klare stem: ‘Nou, we gaan het hebben over Israël en de eindtijd. Hartstikke mooi’.’
Even later wordt de pogrom van Hamas ook nog aan de bekering van Paulus gelinkt
Hier slaat vroomheid om in godsdienstwaanzin. Over de Palestijnen die onvoorstelbaar moeten lijden om aan de eindtijd-hoop van een student in het veilige Nederland te voldoen, waarbij ook de Israëli’s overigens puur als instrument dienen, geen woord. Even later wordt de pogrom van Hamas ook nog aan de bekering van Paulus gelinkt, als opmaat tot een verhoopte massabekering van de joden vlak voor de wedderkomst van de Messias. En geen van die brave gereformeerde meisjes of jongens, geen docent ook die tegen deze afstotelijke redeneringen bezwaar aantekent.
Het doet mij denken aan een interview ooit met wijlen SGP-leider Bas van der Vlies. Daarin kwam ook de Shoah ter sprake, en het kwam er feitelijk op neer dat voor hem het belangrijkst aan de Tweede Wereldoorlog was geweest dat hijzelf zijn geloof had hervonden en zo zijn zielenheil had veilig gesteld.
De Bible Belt, Jonah Falke, Thomas Rap, 320 blz., € 23,99.
