Libanon is een klein land, met slechts 10.452 vierkante kilometer — amper een derde van de oppervlakte van België. Voor zo’n klein land kent Libanon een rijke geschiedenis, helaas ook met veel conflictstof.
Toen historicus Jona Lendering (1964) voor het eerst de Libanese hoofdstad Beiroet bezocht, werd hij op slag verliefd. Hij is meerdere malen teruggekeerd naar deze stad waar — hij vindt het zelf ook een beetje cliché — Oost en West elkaar ontmoeten. In zijn nieuwste boek, Libanon. Een korte geschiedenis, vertelt hij over deze passie. Zijn verhaal begint bij de Feniciërs, om via de Perzen, Grieken, Romeinen, Arabieren, Kruisvaarders, Mammelukken, Ottomanen en Fransen bij de huidige tijd uit te komen. Het boek is een must voor iedereen met interesse in het Midden-Oosten, omdat Lendering de historische achtergrond uitlegt van mensen en gebeurtenissen die regelmatig in het nieuws zijn, maar die we nauwelijks kennen.
Libanon kent een lange geschiedenis: Feniciërs, Perzen, Grieken, Romeinen, Arabieren, Kruisvaarders, Turken, Fransen… Waren de mensen in Libanon altijd de speelbal van de grote spelers in de wereldgeschiedenis? Of ligt dit genuanceerder?
‘In mijn boek heb ik benadrukt dat het onvermijdelijk is dat een klein land te maken krijgt met processen die elders hun oorsprong hebben. Zeker als het land een open economie heeft. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk de periode van de burgeroorlogen tussen 1975 en 1990, waarin de Palestijnen en Israël hun conflict uitvochten in Libanon, Libanese partijen werden meegezogen en buitenlandse mogendheden als Syrië intervenieerden.
Tegelijk werkt het Libanese landschap verdeeldheid in de hand, waardoor de samenleving oogt als een verzameling nu eens rivaliserende en dan weer samenwerkende confessionele groepen. Zo’n groep kan, net als een individuele Libanees, zijn keuzes maken en profiteren van een ontwikkeling elders. Machteloos en willoos is men niet.’
De Libanese samenleving is erg verdeeld. Je hebt soennieten en sjiieten, christenen en druzen. Moslims maken net iets meer dan de helft van de bevolking uit. Is het land hiermee uniek in de Arabische wereld?
‘Syrië is in religieus opzicht even pluriform’
‘Nee, bijvoorbeeld Syrië is in religieus opzicht even pluriform. Ik denk ook dat het belangrijk is te blijven benoemen dat die religieuze tegenstellingen weliswaar opvallend zijn, maar niet de enige maatschappelijke scheidslijn vormen. Ik zou met nadruk willen wijzen op de tegenstelling tussen schatrijk en straatarm. De problemen van de afgelopen pakweg vijftien jaar hebben daar vooral mee te maken, in plaats van met confessionele tegenstellingen.’
In hoeverre is Libanon een islamitisch land?
‘Landen zijn niet islamitisch of christelijk — er wonen in Libanon moslims en christenen, die weer onderverdeeld zijn in kleinere groepen. Geen van die groepen is er ooit in geslaagd het beleid van het land duurzaam naar zijn hand te zetten. De laatste jaren hadden sjiitische moslims opvallend veel invloed; vóór de burgeroorlogen waren dat de maronitische christenen.
‘Op individueel niveau respecteren de Libanezen elkaar’
‘Omdat geen van die groepen alle andere groepen kan domineren, is samenwerking noodzakelijk, en op individueel niveau respecteren de Libanezen elkaar. In de politiek ligt het lastiger. Het afgelopen decennium is gekenmerkt door verstarring.’
Hoe komt het dat de politiek zo is verstard?
‘Het is vooral de ‘revolt of the elites’. De netwerken van de financiële bovenlaag, maar ook de politieke, de wetenschappelijke en de culturele elites, zijn steeds verder geïnternationaliseerd. Dat is onvermijdelijk en op zich mooi, maar ze hebben steeds minder contact met de samenleving waaruit ze zijn voortgekomen. Dat pakt in elk land anders uit. Daar waar de staat zwak is, zoals in Libanon, kunnen de gevolgen ingrijpend zijn. Overheidscontracten en banen vormen momenteel min of meer de buit van een oligarchische klasse met toegang tot de internationale financiële wereld.’
Wie zijn de maronieten precies?
‘Ik denk dat je ze het beste kunt typeren als een soort rooms-katholieken met een eigen liturgie, eigen regels en eigen heiligen. Theologisch ligt het historisch bezien allemaal wat complexer, maar een interview als dit is niet de plek om de theologische minutiae uit te spitten.’
En wie zijn de druzen?
‘Ze zijn ontstaan als een afsplitsing van wat in de elfde eeuw in Egypte de belangrijkste sjiitische stroming was. De mensen zijn later naar het noorden gemigreerd en hun afstammelingen wonen nu verspreid over Libanon, Zuid-Syrië en Noord-Israël. Ze combineren sjiitische, mystieke en gnostische ideeën; in Libanon zijn ze een belangrijke politieke factor.’
Maar zijn de druzen wel moslims? Of hangen ze een eigen geloof aan, net als bijvoorbeeld de baha’i?
‘Ik kan alleen zeggen dat ze in Libanon officieel worden gerekend tot de moslimgemeenschap. Of dat theologisch ook zo is, is niet aan een historicus om te beoordelen.’
‘Ik denk dat we het woord ‘burgeroorlog’ zouden moeten schrappen’
Waarom werd Libanon in 1943 een onafhankelijk land en geen provincie van Syrië?
‘Het simpele antwoord: omdat het de Fransen na de Eerste Wereldoorlog goed uitkwam om de door hen beheerste Arabische gebieden te verdelen. Maar Libanezen zijn geen speelbal die willoos ondergaat wat van buitenaf wordt opgelegd. Een iets genuanceerder antwoord luidt dan ook dat er in Libanon maronieten waren die zichzelf niet zagen als Arabieren, en liever een eigen land wilden. Libanon is dus ontstaan door een samenspel van externe en interne krachten.’
Waarom brak in 1975 de Libanese burgeroorlog uit? En wat was er toen precies aan de hand?
‘Ik denk dat we het woord ‘burgeroorlog’ zouden moeten schrappen. Het waren drie soorten conflict: de Palestijnen en Israël gebruikten Libanon als krijgstoneel, Syrië en Israël schonden de grenzen van Libanon, en alleen wanneer de diverse Libanese partijen de wapens tegen elkaar opnamen, was er sprake van burgeroorlogen — meervoud.
De aanleiding was dat het Palestijns-Israëlische conflict zich na 1970 vanuit Jordanië naar Libanon verplaatste. Eén diepste oorzaak is niet echt te benoemen. De zwakte van de Libanese staat speelde een rol, maar was niet de enige factor. In elk geval is het conflict nooit een clash of civilizations geweest, zoals in West-Europa weleens is gezegd.
U bedoelt dat het geen strijd was tussen het christendom en de islam?
‘Exact.’
Waarom viel Israël in 1982 het land binnen en steunde het Israëlische leger het bloedbad op de Palestijnse vluchtelingen in Sabra en Shatila?
‘Israël wilde afrekenen met de Palestijnse bevrijdingsbeweging PLO en wilde de Syriërs, die grote delen van Libanon hadden bezet, terugdrijven. Om de zo bereikte rust ook voor de toekomst te garanderen, wilden ze een stabiele regering aan de macht brengen, waarmee ze een vredesverdrag wilden sluiten. Vrede was met Egypte immers ook gelukt. De PLO werd inderdaad verdreven en de Syriërs trokken zich terug, maar het Israëlische plan mislukte doordat de Libanese president die het verdrag had moeten sluiten, werd vermoord.
‘De PLO kreeg in de verwarde eerste uren de schuld, naar we nu weten: ten onrechte. Maronitische soldaten, die behoorden tot de militie van de vermoorde president, gingen op zoek naar de vermeende moordenaars en wisten dat er PLO-strijders waren achtergebleven in de vluchtelingenkampen. Die zoekpartij eindigde in een bloedbad, waarbij Israëlische troepen inderdaad lichtspoormunitie hebben afgevuurd en de vluchtwegen hebben afgesneden van de Palestijnse bewoners.’
Zijn de verantwoordelijken hiervoor ooit gestraft?
‘In Israël is onderzoek ingesteld. Premier Menachem Begin heeft zich teruggetrokken uit de politiek; de verantwoordelijke Israëlische militair, Ariel Sharon, moest aftreden als minister van Defensie, maar is later wel premier geworden.
‘De PLO kreeg in de verwarde eerste uren de schuld, naar we nu weten: ten onrechte’
‘De man die de president vermoordde, Habib Shartouni, was een maroniet die samenwerking met Israël beschouwde als hoogverraad. Hij is gearresteerd en heeft acht jaar gevangen gezeten. In de laatste fase van de burgeroorlog is hij ontsnapt of bevrijd. Aan het einde van de burgeroorlog, toen de leiders van de milities politici moesten worden, hebben zij zichzelf gratie verleend, omdat de wederopbouw niet gebaat was bij langdurige rechtszaken. Daarom is de commandant van de maronitische militie die het bloedbad aanrichtte, Elie Hobeika, niet berecht en werd hij later minister. Toen hij in 2002 wilde getuigen in een rechtszaak tegen Ariel Sharon, is hij vermoord (door Israël of mogelijk door Syrië, red.).’
Waarom kon de sjiitische beweging Hezbollah zo groot worden?
‘Daarvoor zijn verschillende redenen te noemen. De eerste is dat ze Iraans geld kreeg. De tweede is dat ze na de laatste gevechtsronde van de burgeroorlogen de grens met Israël verdedigde en de wapens niet afstond. De derde is dat ze oprechte steun kreeg van delen van de bevolking, en niet alleen van sjiieten. Tot slot: binnen sjiitisch Libanon was lange tijd een geloofwaardig alternatief, de geestelijke leider Musa as-Sadr, maar die is onder nooit opgehelderde omstandigheden verdwenen.’
Wie was Musa as-Sadr eigenlijk? Waarom was hij een geloofwaardig alternatief voor Hezbollah? En hoe verdween hij?
‘Hij kwam uit een familie die sinds de achttiende eeuw allerlei sjiitische politieke leiders heeft voortgebracht; de Irakees Muqtada as-Sadr waarover je nu weleens leest, komt ook uit die familie. Musa as-Sadr zou je kunnen typeren als een opbouwwerker, die de achtergestelde sjiieten in het zuiden en oosten van Libanon zelfrespect gaf. Er kwam geld vrij voor scholen en ziekenhuizen; hij dacht ook oecumenisch. Enkele van zijn bekendste toespraken sprak hij uit in kerken. Kortom, een islamitische modernist.
‘Hij is bij een bezoek aan Libië verdwenen’
‘Aan het begin van de burgeroorlogen zette hij zich in voor verzoening, onder meer door hongerstakingen. Je vraagt je af wat er zou zijn gebeurd als hij een rol had kunnen blijven spelen. Maar hij is bij een bezoek aan Libië verdwenen. De familie As-Sadr heeft na de val van Khadaffi gevraagd om meer informatie, maar voor zover ik weet heeft dat niets opgeleverd.’
De situatie in Libanon is onzeker. Hezbollah heeft flinke klappen gehad, buurman Assad is verslagen en in zijn plaats zit de islamistische HTS nu in het zadel in Syrië. Ook voert Israël geregeld aanvallen uit op het land, officieel tegen Hezbollah. Hoe ziet u de toekomst van Libanon in? Is er hoop? Of ziet u alleen maar nieuwe ellende opdoemen?
‘Ik ben historicus en probeer het verleden te begrijpen en te verklaren. Maar analyses van de politieke actualiteit liggen buiten mijn competentie. Het is beter dat ik me daar als historicus niet aan waag.’
