Mijn meest directe kennismaking met de oproep tot het gebed was toen ik in Caïro studeerde en woonde in de periode 1981-1982. Met twee andere studenten bewoonde ik een appartement op de bovenste verdieping van een flatgebouw op het eiland Roda. De luidspreker van de uiterst kleine moskee op de begane grond stond op het dak van onze slaapkamer die we samen deelden. Als we weer eens uit geweest waren in de nachtclubs bij de piramides, tegen de ochtend terugkwamen en ons bed in doken, hadden we de lakens nog niet over onze neuzen getrokken of de moskee ging ‘af’. Het ‘Allahu Akbar’ (God is groot) was niet van de lucht. Ik herinner me met name nog de zin ‘bidden is beter dan slapen’ van de azan (gebedsoproep). Wij draaiden ons echter om in de hoop en verwachting dat de oproep toch maar kort duurde, maar we hadden buiten de imam gerekend. Die liet immer de microfoon open staan en nadat het gebed verricht was hoorden we zijn luide gesnurk. De imam had waarschijnlijk niet de nacht doorgebracht in de nachtclubs, maar was ook maar een mens.

Die herinnering schoot me door het hoofd toen ik van de zomer in mijn tuin zat te genieten van de zon en de bloemen en ik een al te bekend geluid hoorde: de oproep tot het gebed, niet die van de vroege ochtend, maar die van de late namiddag. Ik was gefascineerd en tegelijkertijd geërgerd. Gefascineerd door de vaststelling dat de islam al zo geïntegreerd was in onze samenleving dat een oproep tot het gebed in de publieke ruimte blijkbaar mogelijk is geworden. Geërgerd omdat ik vind dat geen enkele uiting van religie in de publieke ruimte plaats zou moeten vinden. Bovendien stond de moskee minstens twee kilometer van mijn huis en uit de plaatselijke pers bleek ook wel dat er veel klachten waren over het geluidsniveau. De moskee verklaarde desgevraagd ‘eraan te werken’, wat ik een bizar antwoord vond want het ging toch alleen maar om het laagzetten van het volume? Hoe moeilijk kan het zijn.

De publieke ruimte is van iedereen en daar moeten we zorgvuldig mee omgaan. Hoe dan ook is geluidsoverlast een belangrijke kwestie in het dichtbevolkte Nederland. Maar inhoudelijk heb ik een ander argument. De vaststelling in de oproep tot het gebed dat God groot is iets, vind ik, wat niet in de publieke ruimte thuis hoort. Hoe deze kwestie op te lossen?

Ik heb erover nagedacht of er andere varianten mogelijk zijn voor de islamitische oproep tot het gebed. Een reden te meer om dat te doen is omdat we in Nederland ook te maken hebben met klokgelui van de christelijke kerken. Die roepen de mensen op ter kerke te gaan om de boodschap van het christelijke geloof te verkondigen. Het verschil zit hem natuurlijk daarin dat de kerken geen tekst rondbazuinen in de sfeer van ‘Jezus is de zoon van God, lomt tot het heil’. En dat hoeft ook niet want iedereen weet wat er in de kerken wordt gepredikt.

De islam is een – relatief – nieuwe godsdienst en er vindt veel debat plaats over deze religie en de plaats die het zou moeten of kunnen hebben in de samenleving. Mijn positie is dat we in dat debat niets moeten aantrekken van wat er gebeurt in islamitische landen en wat daar de gewoontes zijn met betrekking tot de islam. We zijn in Europa. De islam en moslims zijn in Europa. We gaan het Europees aanpakken.

Mijn voorstel is in de eerste plaats praktisch. Gebeden vinden vijf keer per dag plaats en dat zeven dagen per week. Dat zijn bij elkaar 35 oproepen. Om dan telkens het ‘Allahu Akbar’ te horen is veel te veel en daar is geen draagvlak voor. Dat wordt hoe dan ook opgelost door de talloze gebedsapps die in omloop zijn en die gelovigen in alle plaatsen en tijdzones ter wereld vertellen dat het weer tijd is voor het gebed. Daar heb je geen minaret voor nodig.

Maar om toch kleur te geven aan de islamitische traditie en die tegelijkertijd vorm te geven in de Europese context zou het mijn voorstel zijn dat op vrijdagen de oproep tot het gebed gerealiseerd wordt door een melodie gespeeld door, bijvoorbeeld, een violist. Dan hebben we niet te maken met het wat mij betreft onnodige ‘Allahu Akbar’ en kunnen de mensen genieten van de zoete klanken die moskeeën dan verspreiden. Niet realistisch? Islam is een zeer diverse religie, horen we moslimvoorlieden immer zeggen. Dus waarom niet gaan voor de door de viool gespeelde gebedsoproep?

Het lijkt erop, alsof Obama met deze Amerikaanse stemonthouding in de VN een daad wil stellen, alvorens Donald Trump, die daar heel anders tegenaan kijkt, de macht overneemt. Net als bij die recente presidentiële maatregel waarmee Obama in de toekomst een groot deel van het Arctische gebied tegen Trumps olieboorplannen wil beveiligen om zo tenminste een deel van zijn politieke erfenis op klimaatgebied veilig te stellen, heeft dit onder Republikeinen tot woedende reacties geleid. Nu valt bij een dergelijk over-het-eigen-graf-heen-regeren uit democratisch oogpunt best een kanttekening te maken, maar de laatsten die daartoe gerechtigd zijn, vormen wel de Republikeinen, die acht jaar lang een permanente politiek van obstructie hebben gevoerd en op geen enkel moment met de – door hen emotioneel nooit als zodanig erkende – winnaar van de verkiezingen van 2008 en 2012 hebben willen samenwerken.

Woedend waren ook de reacties uit Israël zelf – ofschoon Amerika formeel met een stemonthouding in het desbetreffende conflict niet eens partij koos, werd het, na jarenlange blinde protectie, in Israël wel zo gevoeld. Dat Obama en zijn minister van Buitenlandse Zaken, John Kerry, gefrustreerd door de evidente onwil van de rechts-nationalistische regering van Benjamin Netanyahu, daarmee vrij demonstratief wilden duidelijk maken dat zij – anders dan Netanyahu – aan een tweestatenoplossing blijven vasthouden, is duidelijk. De voor Amerika in deze kwestie ongebruikelijke stap van een stemonthouding is als publieke oorvijg bedoeld, ook vanwege de wijze waarop de Israëlische premier Obama in 2015 na diens atoomdeal met Teheran openlijk met een onbeschaamde rede in het Amerikaanse congres had geschoffeerd.

Dat Netanyahu met smart wacht op de komst van Trump in het Witte Huis, is duidelijk. Die heeft niet alleen de tweestatenoplossing dood verklaard, maar ook een nieuwe ambassadeur benoemd die meteen heeft aangekondigd van Tel Aviv naar Jeruzalem te zullen verkassen en daarmee Netanyahu’s claim dat Jeruzalem de ongedeelde hoofdstad van Israël is, te erkennen. Daarmee wordt gebroken met decennia Amerikaans beleid, waarbij Washington daarvan altijd afstand had genomen, omdat die claim volkenrechtelijk immers geen enkel hout snijdt.

Hoe houdbaar, en hoe zinvol, is de stap die Obama de VN heeft laten zetten, door zich niet langer tegen een veroordelende VN-resolutie te verzetten? Dat het hard is aangekomen, is zonneklaar. Die VN-resolutie ligt er nu. Die kan ook Trump niet meer teruggedraaid krijgen, hoe graag hij dat misschien zou willen. Een nieuwe Amerikaanse resolutie met pakweg de strekking dat het Israëlische nederzettingenbeleid legitiem is – en dat zal toch zo’n beetje de inhoud moeten zijn, wil de nu aangenomen resolutie ongedaan gemaakt worden – zal beslist op een Russisch veto stuiten. Zeker omdat Vladimir Poetin graag – en zeker in het Midden-Oosten – het Westen dwars zal zitten, ondanks de mannenvriendschap die de niet minder autoritair ingestelde Trump hem in het vooruitzicht stelt. En dat weet men in Israël, ook al doet men bij alle woede over Obama’s ‘verraad’ tegelijk onder verwijzing naar diens goedgezinde opvolger wat laconiek over de effecten.

Die effecten op korte termijn zullen inderdaad niet groot zijn, omdat Trump nu zich vierkant achter Israël heeft geschaard en vol rancune jegens Obama zit. Wat dat betreft juicht de Palestijnse president Mahmoud Abbas wat vroeg. Maar op lange termijn is het de vraag of het Amerikaanse belang bij steun aan een steeds bokkiger opererend en internationaal geïsoleerder Israël opweegt tegen andere Amerikaanse belangen die met zulke onvoorwaardelijke steun botsen, in de regio en daarbuiten. Nog los van het feit dat ook Trump er – anders dan Poetin – hooguit acht jaar zit – en die zijn snel om – en Amerika ook daarna nog verder moet. Washington, dat zelf altijd meer dan Moskou de legitimiteit van haar handelen op de internationaal rechtsorde – die na 1945 in hoge mate naar haar ideeën is geschapen – poogt te baseren, kan zich niet veroorloven vanwege een piepklein Israël de halve wereld van zich te vervreemden.

Het Westen kampt, als gevolg van de geleidelijke verschuiving van de mondiale machtsbalans in samenhang met de opkomst van China, toch al met een wereldwijd verlies aan invloed. Waar het aantal supporters van Israël buiten Amerika en Europa al van nature zeer gering is, en ook binnen Europa steeds verder afneemt, kan Amerika uiteindelijk niet in z’n eentje Israël door dik en dun blijven steunen. En dat betekent dat Israël, dat militair sterk aan het Amerikaanse infuus ligt – wat overigens ook door Obama niet is afgekoppeld – op den duur evenmin iedereen negeren kan, op straffe van zelfmoord.

Maar op de korte termijn trekt het land met de komst van Trump zeker aan het langste eind, wat de Israëlische hardliners in hun onbuigzaamheid zal versterken. Dat betekent dan, met een Amerikaanse president die toch al de islam als zodanig tot hoofdvijand heeft verklaard, nog verder toenemende spanningen in de westerse verhouding met de Arabische wereld, die sinds 11 september toch al zo onder druk is komen te staan.

Het opiniestuk heeft me weinig populair gemaakt. Veel mensen klommen in de pen en verweten mij gebrek aan respect voor die moslima’s die de hoofddoek dragen en er werd met name kritiek geleverd op een andere dimensie van mijn stuk, namelijk dat het dragen van hoofd- of gezichtsbedekkende kleding in islam ook en vooral te maken heeft met angst voor het erotische. De wens om op de een of andere manier ritueel rein te blijven. Maar hier komt een ander aspect bij dat de moslima’s wel degelijk aangaat. Velen van hen dragen hoofddoeken in de publieke ruimte en zij ontmoeten daar mannen van allerlei aard onder wie mijzelf. Ik heb nooit begrepen waarom zij die mannen geen hand willen geven of niet in het gezelschap willen zijn van mensen, mannen en vrouwen, die aan tafel een wijntje drinken. Ze houden zich verre van hen. Dat maakt dat ik als man dan blijkbaar degene ben die hen op de een of andere manier verontreinig terwijl dat totaal mijn bedoeling niet is.

Veel moslima’s stelden in hun reacties dat zij de hoofddoek dragen als een verbond tussen hen en de Schepper. Ook Nawal Mustafa, projectmedewerker etnisch profileren bij Amnesty, deed dat in een reactie op mijn stuk, eveneens verschenen in de NRC. Het zou niets met seksualiteit te maken hebben en ik werd weggezet als iemand die moslima’s ‘reduceert tot willoze wezens’ en ik zou normerend handelen. Mijn wil zou wet zijn. Wat Nawal niet zegt, is dat ik in mijn opiniestuk geenszins normerend wil zijn en al helemaal niet stel dat moslima’s geen hoofd- of gezichtsbedekkende kleding mogen dragen. Integendeel. Van mij geen verbod of gebod. Ik wil ook graag geloven dat de hoofddoek uiting is van een verbond tussen moslima en God, maar wat heeft dat met mij als man te maken? Waarom mij geen hand geven? En hoe zit dat dan met de moslimmannen? Wat is het symbool van hun relatie tot de Schepper? Hun baard? En wat doen we dan met moslimmannen die geen baard hebben en trouwens, wat te denken van moslima’s die een hoofddoek niet nodig vinden om hun band met God te bestendigen?

Het is jammer dat als je kritiek op een religie uitoefent dat je dan opeens wordt neergezet als een boze, ‘witte’ man. Tegen dat ‘witte’ en dat manzijn kan ik niets doen. Boos ben ik eigenlijk nooit. Maar wat veel moslima’s met mij doen is precies wat ze mij verwijten. Me wegzetten om wie ik ben en daar kan ik me natuurlijk nooit tegen weren. Maar nog belangrijker is het volgende. Het islamdebat in dit land is niet gemakkelijk te voeren. Het is ernstig gepolariseerd. Extremisten van de PVV en andere populisten voeren een niets ontziende anti-islam-campagne maar ook islamitische godsdienstfanatici roeren de trom. Ik probeer tussen al dat geweld een islamkritische stem te laten horen en ik zoek het debat. Mijn inmiddels al lang niet meer zo geheime agenda is dat islam op zeker moment een geïntegreerd onderdeel van de Nederlandse samenleving wordt en in dat streven ga ik geen enkel onderwerp uit de weg. Tegelijkertijd weet ik dat ik dat debat zo respectvol als maar mogelijk moet opereren. Dus ik bied graag mijn excuses aan de gekwetste moslima’s aan, maar dat gezegd hebbende, ik hoor graag hun professionele reacties op de essentie van mijn religiekritiek: de ware religie is een puur spirituele relatie tussen God en Zijn schepselen en de rest is uiterlijk vertoon en daarmee bijzaak.

Hoe heeft het, na het optimisme uit de begintijd van wat nu niemand nog als de ‘Arabische Lente’ durft te betitelen, toen de dictatoriale tronen van Hosni Mubarak en Muammar al-Kaddafi bezweken en ook Assads einde aanstaande leek, zover kunnen komen? Nu, misschien wel mede daardoor. Dat zijn de in zulke situaties bijna onvermijdelijke paradoxen van de geschiedenis. Het bloedige einde van Kaddafi hield voor Assad, die in de jaren dat hij vóór 2011 onaangevochten in het zadel zat niet minder slachtoffers had gemaakt, een waarschuwing in: dit dreigt voor mij ook.

Anders dan in democratieën betekent in dictaturen verlies van de macht immers ook snel verlies van het leven, en dat dan meestal op een tamelijk onfrisse manier. Dat Assad niet als Kaddafi in een rioolpijp wilde eindigen, is best begrijpelijk, en dat verklaart de verbetenheid waarmee hij voor zijn politieke en fysieke overleving gevochten heeft. Hetzelfde geldt voor zijn hele entourage, die bij een machtsovername door de oppositie eveneens het nodige te verliezen heeft.

De eigen aard van de oppositie versterkte die angst. De gematigde seculiere krachten die daarbinnen aanvankelijk de toon aangaven, werden, naarmate de strijd – ook militair – verhardde, steeds meer in de marge gedrongen. Radicale groeperingen met al-Qaeda-achtige achtergrond of connecties, al dan niet gesteund en gefinancierd door de geestverwante Golfstaten die officieel als belangrijkste westerse (handels)partners in de regio gelden, gingen onder de strijders domineren. Ook in het van Assad bevrijde deel van Aleppo was niet bepaald een verlichte Zwitserse democratie ingevoerd. Het aantal niqaabs aldaar – voor de oorlog beslist geen dominante dracht in deze metropool – zegt een hoop over de tamelijk rigide religieuze opvattingen van de soennitische rebellen die in die stadshelft de touwtjes in handen hadden.

Dat betekende voor veel Syriërs dat zij tussen hamer en aambeeld klem kwamen te zitten – zowel in militair, als in ideologisch opzicht: tussen de seculiere tirannie van Assad en de theocratie die een deel van de soennitische fundamentalisten in het vooruitzicht stelde. Dat was vooral voor alle niet-soennieten – sjiieten, alewieten, christenen – een zeer bedreigend perspectief. Ondanks alle onderdrukking van de persoonlijke vrijheid en massale schending van mensenrechten, was binnen Assads Syrië wel (binnen zekere grenzen) hun godsdienstvrijheid gegarandeerd.

Daarbij kwam, opnieuw, maar nu niet voor Assads kliek, maar voor Assads slachtoffers, het afschrikwekkende voorbeeld van Libië. Dat was na de verdrijving van de dictator in een anarchie veranderd, waarin een reeks van milities het olierijke land onderling hebben opgedeeld en elkaar fel bestrijden. Is Libië tenminste religieus en etnisch nog betrekkelijk homogeen, en dus desondanks toch in rap tempo gedesintegreerd, Syrië mag als een nagenoeg onbeheersbaar kruitvat gelden – met het even diverse naburige Irak als voorbode van wat dan komen gaat. Het sektarisme tiert er welig, en dat betekent dat grote delen van de bevolking bij een zege van de soennitische verzetsstrijders heel wat te verliezen hebben.

Daarbij hadden ook Rusland en Iran veel te verliezen, en dat is een volgende belangrijke oorzaak van Assads zege: Syrië is een speelbal geworden van de regionale grootmachten zoals het aangrenzende kleine Libanon dat voorheen op haar beurt lang van Syrië was. Voor Iran gaat het om de – in het kader van de sjiitisch-soennitische tegenstelling religieus geladen concurrentieslag om de dominantie in het Midden-Oosten met Turkije, Saoedi-Arabië en (in mindere mate) Egypte. Voor Rusland was – tot de zege van de poetinofiele Donald Trump – Syrië in het kader van de nieuwe Koude Oorlog (1945-1989) met het Westen in feite zo’n beetje de na de val van de Muur laatst overgebleven bondgenoot in deze contreien, belangrijk ook als aanmeerplek voor de Russische vloot, die intussen vrijwel nergens anders meer in de Middellandse Zee terecht kan.

Bij Moskou’s verbetenheid om het regime van Assad met alle geweld in het zadel te houden, speelt opnieuw Libië als afschrikwekkend voorbeeld een rol. In dit geval echter niet vanwege het bloedige einde van Kaddafi als zodanig, of de anarchistische chaos na zijn dood, maar vanwege de rol van het Westen daarbij. Dat had de door Rusland getolereerde resolutie van de Verenigde Naties, waarin beperkt militair ingrijpen werd toegestaan om de Libische bevolking tegen Kaddafi te beschermen, zover opgerekt dat Kaddafi niet meer tegen de Libische bevolking beschermd werd en dus ten val kwam. Dat deze oprekking van het VN-mandaat teneinde het doel ervan ook te kunnen bereiken onvermijdelijk was, omdat Kaddafi niet inbond en integendeel de burgeroorlog liet escaleren, is, achteraf, in westerse ogen een valide excuus, maar in Russische ogen een doorzichtige smoes.

In elk geval heeft Vladimir Poetin daaruit één duidelijke les getrokken: nooit meer meegaan in een VN-mandaat dat onder het mom van mensenrechten militaire interventie mogelijk maakt die de Russische positie verzwakt. Dat verklaart het voortdurende njet van het Kremlin als Washington iets in die geest probeert. Omdat het Westen zelf – mede indachtig het Irak-debacle van George W. Bush en het ontbreken van een geloofwaardige democratische oppositie in Syrië – niet opnieuw vuile handen wenste te maken, kreeg Assad met steun van Poetin vrij spel.

Het is al te gemakkelijk om te schrijven voor ons soort mensen in ons soort gremia, maar het is veel uitdagender je te begeven in het domein van je ideologische tegenstander. Bovendien lijkt de al maar globaliserende wereld steeds kleiner te worden. Het internet was misschien ooit bedoeld om mensen bij elkaar te brengen, maar we zien meer en meer dat gelijkgestemde mensen hun eigen niches op internet vormen, daarin verwijlen en nauwelijks meer outof-the-box opereren. Het wordt almaar moeilijker de ander te bereiken. Nu weet ik ook wel dat Waarom haten ze ons eigenlijk? een papieren boek is, maar het boek wordt wel gepropageerd op het internet, met name ook onder mensen die weinig of niets van islam en moslims willen weten en over die onderwerpen uiterst negatieve meningen hebben. Precies mijn publiek dus.

Tegelijkertijd besef ik wel dat ik zo participeer in het verspreiden van een gedachtegoed – met name voorgestaan door de Vlaams Belang’ers – dat ik eerder bestempeld heb als gif. Maar dat gedachtegoed wordt toch wel verspreid en nu kunnen lezers van het boek die geïnteresseerd zijn in de islamafwijzende stukken ook kennis nemen van stukken die een ander geluid laten horen: de wel degelijk bestaande mogelijkheid van integratie van islam en moslims in onze samenlevingen. Althans, ik hoop dat ze mijn hoofdstuk, dat als tweede staat gerangordend, niet overslaan.

De titel van het boek behoeft enige uitleg. Het is een uitspraak van talkshowhost Jeroen Pauw die hij deed na de aanslagen in Brussel eerder dit jaar. De diverse auteurs van het boek – het zijn er zeventien – proberen ieder voor zich een antwoord op die vraag te formuleren. Ik ga in deze column verder niet in op de inhoud van de diverse hoofdstukken, maar ik verklap u wel dat mijn hoofdstuk als titel draagt: ”Ze haten ons niet, integendeel.”

Wat ik hier wil bespreken, is het wordingsproces van het boek en ik daarmee geef ik een kijkje in de keuken. Spil in het hele proces was ondernemer Frits Bosch, die ik tot op de dag van vandaag nog nooit fysiek ontmoet heb, en die zeer regelmatig van zich liet horen via de mailgroep die hij van alle auteurs had gevormd. Zijn berichten bestonden vaak uit het signaleren van allerlei islamgerelateerde gebeurtenissen, en dat waren er uiteraard veel. Hij uitte zijn bezorgdheid en boosheid over de ongehoorde opmars van moslims en islam in onze westerse samenlevingen en de negatieve en gewelddadige gevolgen daarvan. De ondernemer was verre van neutraal in de discussie. Maar wat dan wel weer prettig was, was dat hij gevoelig was voor argumenten. Gaf ik hem via de mail mijn mening te kennen over een onderwerp, dan draaide hij vaak bij.

Toch vond er in het debat op de mail op een gegeven moment een scheiding der geesten plaats. De geijkte beleefdheid was op een gegeven moment op – de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat deze hoe dan ook tamelijk oppervlakkig was. Die scheiding der geesten bestond eruit dat sommige auteurs, als vader en zoon van Rooy, en, naar mijn mening ook meneer Bosch, uiteindelijk met Wilders vonden dat ons land en Europa beter af zouden zijn zonder moslims. Ze waren totaal niet geïnteresseerd in een echt debat met mij en op een gegeven moment bereikten mij alleen nog maar ronduit vileine opmerkingen waar ik het vaandel van het fatsoen hoog probeerde te houden. Dieptepunt was de opmerking van meneer Bosch dat hij niets meer met mij te maken wilde hebben.

Mijn eerdere observaties dat onder de oppervlakte van het debat en in het uitwisselen van meningen met de tegenpartij enorm veel woede en ongemak zit werden weer eens bevestigd. Toch heb ik geen spijt van mijn deelname aan het boek, want, vijandigheid of niet, we zitten samen in die ene publicatie en in die zin is het boek een geslaagd voorbeeld van samenwerking tussen extremen. En trouwens, tussen mij en meneer Bosch is het ook weer helemaal goed gekomen en ik acht mijn gewaardeerde opponenten nog steeds hoog.