Het proefschrift gaat over een belangrijke kwestie die aandacht verdient, namelijk over de vraag hoe die rechtbanken functioneren en of er sprake is van huwelijksdwang. Ik ga hier niet haar boek bespreken. Ik heb daar geen ruimte voor, maar ik verwijs ook graag naar de uitstekende bespreking van zowel het proefschrift als de populaire bewerking ervan door de antropoloog Martijn de Koning op zijn blog C L O S E R.

Waar het mij om gaat is hoe de resultaten naar buiten komen, wat er blijft hangen en wat de onderzoekster eigenlijk wil. Het is na lezing duidelijk dat de auteur een missie heeft. Ze wil met haar onderzoek iets aan de kaak stellen en dat zullen we weten ook. Iets dat volgens haar welbewust wordt genegeerd door ”de elite van de islamonderzoekers” in Nederland en elders in Europa. In het interview in het AD wordt een en ander nog wat sterker aangezet en waarschuwt Zee voor de sluipende islamisering van Europa, terwijl die onderzoekerselite, volgens Zee aanhangers van ”de ideologie van het multiculturalisme”, de andere kant op kijkt. Uit de reacties op het NRC-stuk bleek dat veel onderzoekers geen polarisatie tussen onderzoekers ervaren, maar Zee denkt daar kennelijk heel anders over.

Het is duidelijk dat zij met deze aantijgingen niet alleen ongefundeerde uitspraken doet over een sluipend proces dat zij kennelijk waarneemt; zij ondergraaft volledig haar eigen onderzoek. Als er sprake is van huwelijksdwang waarin shariarechtbanken een rol spelen en dat vrouwen daar tegen hun wil aan worden onderworpen, dan moet dat aan de kaak gesteld worden. Volgens mij heeft ze verreweg de meeste islamonderzoekers daar aan haar zijde, maar in plaats van te zoeken naar samenwerking kiest Zee voor de confrontatie. Het mes op tafel. Dat doet zij door wild om haar heen te slaan, alles en iedereen die het niet met haar eens is of haar van repliek dient van naïviteit te betichten of van het verspreiden van leugens over ”de goede bedoelingen” van moslims. Ze heeft het afwisselend over ”de multicultiverspreiders”, ”de zichzelf progressief achtende elite” en zelfs ”de nuttige ongelovigen”. Daarmee refereert ze naar wat in de Koude Oorlog (1945-1989) over communisten in West-Europa werd gezegd, ”de nuttige idioten” die hier ”de wandaden van de Sovjet-Unie” willens en wetens verdraaiden.

Het boekje staat vol met dit soort pedante en ook wel beledigende omschrijvingen van islamonderzoekers die het met haar verhaal niet eens zijn en die durven te zeggen dat de zaken ingewikkelder liggen. Als je van mening bent dat iets ingewikkelder is dan wordt voorgesteld, dan deug je dus volgens Zee niet en hoor je tot die wegkijkende multiculti’s. Tsja, dan blijft er weinig ruimte voor een goede discussie.

Nu kan ik natuurlijk bij wijze van jij-bak op mijn beurt vraagtekens plaatsen bij het feit dat Zee samen met Geert Wilders een lezing voor het Vlaams Blok houdt en dat zij daarmee wat mij betreft een grens heeft overschreden en eveneens een ”nuttige idioot” is die zich voor het karretje van een xenofobe partij laat spannen. Maar ik doe dat niet.

Ik stel alleen vast dat die zogenaamde kritiekloosheid van ”de islamonderzoekers” ongefundeerd is. Maar ik stel ook vast dat Zee haar werk gewoon niet heeft gedaan. Voor haar onderzoek heeft ze een klein aantal zittingen van shariarechtbanken bijgewoond. Dat is op zich een belangrijke insteek, maar we vernemen niets over de context van de gevallen die daar behandeld worden. Door bovendien uitsluitend te praten met vrouwen die kritiek hebben op die rechtbanken en er onder dwang aan worden onderworpen, suggereert ze dat alle moslimvrouwen er zo over denken. Er zijn ook vrouwen die er geen probleem mee hebben. Maar misschien nog wel belangrijker, Zee weet kennelijk niet – of wil dat niet weten om in haar stijl te blijven – dat er veel meer gebeurt, veel minder zichtbaar, veel informeler. Zij wil kennelijk ook niet horen dat er wel degelijk kritiek op die rechtbanken wordt geuit en dat er juist daarom naar allerlei alternatieven wordt gezocht.

Die complexiteit wil Zee kennelijk niet zien.

Dat zien we nu misschien eveneens met de Black Lives Matter-beweging, die ginds opgang maakt, omdat in de VS nog steeds juist bovenmatig veel zwarten het slachtoffer van buitensporig politiegeweld zijn. De laatste jaren komen zij daartegen hevig in het geweer. Niet zonder reden voelen veel zwarten zich nog steeds door de overheid als tweederangsburger behandeld. Ook een zwarte president heeft daar in acht jaar tijd niets aan kunnen veranderen – Barack Obama ziet dat zelf ook als één van zijn grootste mislukkingen.

Behalve tot demonstraties tegen zulk politiegeweld heeft dit inmiddels ook tot diverse acties van zwarte sporters geleid, die op het erepodium weigeren om op te staan als het Amerikaanse volkslied wordt gespeeld. Het herinnert aan soortgelijke demonstratieve acties van de recent overleden bokskampioen Muhammad Ali (1942-2016) in de jaren zestig, die Ali indertijd op uitstoting uit de Amerikaanse sportgemeenschap kwam te staan.

Voor Ali speelde naast het Amerikaanse segregatieverleden ook het protest tegen de bloedige Vietnam-oorlog een rol, en zijn weigering zich in deze kwestie onvoorwaardelijk achter Washington te stellen. Zoals Ali zelf zei: ”No Vietcong ever called me nigger, they never lynched me.” Hij zag, tot grote woede van Amerikaanse nationalisten, vanwege de structurele discriminatie geen reden zich volledig met ”Amerikaanse waarden” te identificeren. Ook nu zijn de scheldpartijen van rechtse Amerikanen niet van de lucht. Opvallend verschil met indertijd: de zittende president heeft ditmaal zijn begrip voor zulke acties uitgesproken.

Zoals deze zwarte activisten de morele zelfgenoegzaamheid van de blanke meerderheid in de VS verstoren, zo zien we dat inmiddels ook een beetje in Nederland gebeuren. Als gezegd: als bij alles wat uit de VS komt overwaaien, gebeurt dat wel in een wat mildere (en voornamelijk verbale) vorm. Ook bij ons kennen we echter minstens één recent geval van buitensporig politiegeweld met dodelijke afloop, waarbij een niet-blanke het slachtoffer was, de Arubaan Mitch Henriquez in Den Haag. De rechter heeft dit nu ook officieel bevestigd, en de daarvoor verantwoordelijke agenten bestraft. Inmiddels is naar buiten gekomen dat de vorige nationale politiechef Gerard Bouman zijn boekje te buiten is gegaan, door aan de betrokkenen al zeer vroeg, toen hun zaak nog onder behandeling was, allerlei garanties over het behoud van hun baan te verstrekken.

Daarnaast speelt ook bij ons de kwestie van etnische profilering bij politiecontroles, die op steeds heftiger kritiek stuit. De onrust daarover staat niet los van een specifiek Nederlandse rel: de aanhouding van Jerry Afriyie bij een demonstratie tegen Zwarte Piet, die afgelopen week door de rechtbank als onrechtmatig is veroordeeld. Vooral met dat laatste wordt duidelijk een open zenuw geraakt; het is opmerkelijk hoezeer kritiek op de meer dubieuze aspecten van onze nationale Sinterklaas-traditie sommige anders zeer genuanceerde en redelijke autochtone Nederlanders kan laten schuimbekken van woede.

Even opmerkelijk is, hoe lafhartig en angstvallig de Nederlandse overheid zich in dit opzicht gedraagt. Er bestaan twee gevoelige thema’s waaraan zij zich duidelijk niet wil branden – naast Zwarte Piet ook aan het koningshuis – en dat leidt er in beide gevallen toe dat het demonstratierecht uit angst voor boze gezichten van Sinterklaas- of Oranje-gelovigen bovenmatig sterk wordt ingeperkt. Niet alleen bij de intocht van Sinterklaas, ook bij de inhuldiging van Willem/Alexander greep de politie bij het eerste vreedzame protestbord al direct in. Aan die koudwatervrees dient eindelijk een eind te komen.

In het geval van Zwarte Piet zal dit niet helpen: dit thema zal niet meer van de agenda verdwijnen en elk najaar terugkeren, tot de figuur van Zwarte Piet van haar twijfelachtige, voor veel migranten aanstootgevende aspecten zal zijn ontdaan. Dat zal op termijn ook echt wel gebeuren, zoals ook andere twijfelachtige tradities ondanks veel aanvankelijk gepruttel in de loop der tijden zijn aangepast. Wilders en de zijnen voeren in dat opzicht een achterhoedegevecht.

Geleidelijk kan men, zoals in veel van dit soort zaken, bovendien ook een omslag in de publieke opinie bij de autochtone Nederlanders bespeuren. Werd de kritiek op Zwarte Piet eerst nog afgedaan als gezeur, inmiddels is het begrip ervoor gegroeid. Steeds meer autochtone Nederlanders, ook als ze zelf misschien niet echt van de argumenten overtuigd zijn, nemen inmiddels het standpunt in dat als de traditionele invulling van dit kinderfeest op zoveel bezwaren stuit, het voortaan dan maar een beetje anders moet. De doelgroep zelf – de kinderen – heeft daarmee overigens veel minder moeite dan volwassenen.

Daarbij moet bovendien opgemerkt worden dat de figuur van Zwarte Piet in de loop der tijden voortdurend van aard veranderd is. Niet alleen uiterlijk, maar ook innerlijk: van de knecht en boeman van de Sint – met de beruchte roe en zak in de hand – is hij in het Sinterklaas-journaal inmiddels tot een soort moderne manager uitgegroeid, die namens een wat sullige en vergeetachtige Sint het Sinterklaas-bedrijf regelt, en zorgt dat alles op z’n pootjes terecht komt. Enige bedreiging voor kinderen gaat er, anders dan ettelijke decennia terug, niet meer vanuit; dat past niet meer bij de moderne opvattingen over opvoeding.

In Europa heerste ook de gedachte dat nieuwe migranten geruisloos zouden assimileren, opgaan in de mainstream dus. Twee recent uitgekomen onderzoeken onder moslims in Frankrijk en Nederland laten zien dat de werkelijkheid weerbarstiger is. Het Franse onderzoek heeft de titel Een Franse islam is mogelijk en de kop in het dagblad Trouw over het Nederlandse onderzoek was: Secularisatie onder moslimjongeren zet door. De algehele tendens, zo laten deze koppen zien, is nog steeds assimilatie: voor het merendeel van de jongeren van wie de ouders ook moslim zijn, is religie steeds meer een persoonlijke aangelegenheid. Er ontstaat een moderne islam, een islam die aansluit bij het leven in Europa.

Maar er is ook een tegengestelde tendens. Zowel in Frankrijk als in Nederland is er een aanzienlijke groep jongeren – bijna één op de vijf volgens onderzoek – die juist strenger in de leer zijn dan hun ouders. Sommigen van hen streven naar een politieke vertaling van de islam, iets wat in de generatie van hun ouders niet of nauwelijks voorkwam. De ontwikkeling van deze groep staat diametraal tegenover wat er verwacht werd dat er gebeurt met de tweede en derde generaties. Er is zelfs niet eens een vergelijkbaar woord voor dat proces, zoals assimilatie en integratie de woorden zijn voor het verkleinen van verschillen.

Wellicht komt de term reactive identity, van de Cubaans-Amerikaanse socioloog Rubén G. Rumbaut het dichtst in de buurt van wat hier aan de hand is. Een identiteit die wordt gevormd in reactie op de ervaren behandeling vanuit de samenleving: ‘Jij valt mijn religie aan, dan ga ik er nog sterker en zichtbaarder achter staan.’

Uit het Nederlandse onderzoek, waarvoor een groep veertienjarige jongeren vanaf 2010 is gevolgd, blijkt dat 17 procent van de jongeren het geloof belangrijker vindt dan hun ouders. Deze jongeren waren acht jaar oud toen Theo van Gogh (1957-2004) werd vermoord en nu zijn ze twintig. Dit is de generatie die de islam niet anders heeft gekend dan als de religie die door de Nederlandse mainstream negatief gebrandmerkt wordt. Een deel van deze jongeren ontwikkelt in reactie daarop een nieuwe identiteit, een strengere en soms ook politiek radicale islam.

Het meest opvallende aan de twee rapporten is dat zo veel moslimjongeren, die in hetzelfde klimaat van islamofobie zijn groot geworden, de weg van de moderne en de vredelievende islam volgen.

Deze manifestatie is wat mij betreft veel belangrijker dan je zo uit de reacties opmaakt. Het zal niet op korte termijn mensen bij elkaar brengen om een kopje thee te drinken die elkaar nu op leven en dood bestrijden. En diversiteit is natuurlijk niet alleen maar een leuk dingetje voor de mensen, heeft op zichzelf ook weer haken en ogen, en roept allerlei dillema’s op. Er zijn allerlei structurele problemen die je met zo’n manifestatie niet oplost. Die structurele problemen zijn overigens niet weer alleen maar integratie, zoals er weer snel werd geroepen. Het gaat ook over het welig tierende en snel groeiende racisme en de discriminatie in de samenleving en de structurele uitsluiting van mensen in onderwijs en werk op basis van niet bewijsbare gronden. Voor dit soort problemen helpt zo’n manifestatie niet echt.

Het belang van de manifestatie is dat het een kritisch commentaar is op de oplaaiende discussie over de Nederlandse identiteit. Een kritisch commentaar van een deel van het volk. Dat willen toch alle politici graag horen, de stem des volks? Of bedoelen ze daar alleen mee degenen die roepen dat Nederland Nederland niet meer is? Die Nederlandse identiteit heeft langzamerhand een onaantastbare sacrale status gekregen. “De Nederlandse identiteit heb ik nog niet gevonden!” Deze gevleugelde woorden sprak koningin Maxima bijna tien jaar geleden uit toen zij een toespraak hield bij de publicatie van een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over identificatie met Nederland. Dat gaf toen al nogal wat reuring. Het nationalistische volksdeel was van mening dat ze als Argentijnse niet wist waar ze over sprak en zelfs keurige politici vroegen zich af of het wel verstandig was van Máxima om dat te beweren. Zij zou wellicht een gevoelige snaar raken. De tijden zijn veranderd. Als zij dit vandaag had gezegd was er wellicht een procedure gestart om haar uit haar ambt te ontzetten, haar koningschap af te nemen, of weet ik wat. Bij de komende verkiezingscampagne zal de Nederlandse identiteit waarschijnlijk het belangrijkste thema worden. De Algemene Beschouwingen na Prinsjesdag gingen daar al voor een belangrijk deel over.

Rond het begrip Nederlandse identiteit is iets opmerkelijks aan de hand. In de samenleving en de politiek groeit het aantal mensen dat meent dat het slecht gaat met de Nederlandse identiteit. Dat die steeds meer onder druk komt te staan en dat we de greep daarop dreigen te verliezen. Dat komt duidelijk naar voren in de kritiek op de Europese Unie, maar ook in de discussie over de islam en nu recentelijk in de discussie over de betrokkenheid van Turkse Nederlanders bij de ontwikkelingen in Turkije. Er lijkt in de politiek een breed gedragen opvatting te bestaan dat er veel meer en veel serieuzer moet worden geluisterd naar ”wat leeft in de samenleving”. Je zou dat kunnen zien als de culturele variant van de participatiesamenleving: de overheid trekt zich terug, treedt niet sturend op en laat van alles over aan het particulier initiatief. Dat kwam ook duidelijk naar voren tijdens de Algemene Beschouwingen. Iedere woordvoerder gaf een eigen invulling aan wat nu de kern is van de Nederlandse identiteit. Aan de andere kant zie je vanuit diezelfde bezorgde burgers en politici de roep om meer sturing en dwang als het gaat om bepaalde waarden. Rutte noemde dat in een uitzending van Zomergasten (4 september jongstleden) ”de normerende overheid”. En inderdaad zien we dat er veel meer dan vroeger diep wordt ingegrepen in de privé-sfeer. In dat krachtenveld ligt het belang van de Ieder1-manifestatie: de Nederlandse identiteit kan niet alleen gedicteerd worden door blanke mannen en vrouwen die zonder blikken of blozen universele principes, zoals mensenrechten, tot een Nederlandse verworvenheid bombarderen en daarmee grote delen van de samenleving uitsluiten. Ook de deelnemers aan de manifestatie zijn bezorgde burgers.

Beide publicaties zijn opmerkelijk, omdat anti-westerse autocraten zelden een westers blad zullen uitkiezen om daar op de opiniepagina tussen jan en alleman te staan, en omgekeerd westerse bladen zelden hun kolommen voor autocraten vrijmaken. De vrijheid van meningsuiting: de kampioenen daarvan laten niet graag tegenstanders daarvan aan het woord, en de tegenstanders moeten van nature weinig van de media hebben die die belichamen.

Een oproep van de minister van Buitenlandse Zaken van het belangrijkste sjiitische land aan de godsdienstig neutrale VN om aan de heilsleer van de ideologische aanvoerdersstaat van het soennitische kamp een einde te maken: dat is zo’n beetje alsof protestanten langs deze weg het Vaticaan willen uitschakelen, of de paus zo alsnog zijn gelijk tegenover Maarten Luther (1483-1546) wil halen.

Het moet gezegd: net als Poetin indertijd, had Zarif nu een punt. De godsdienstig geïnspireerde terreur waarmee het Westen sinds twee decennia kampt, is van soennitische en niet van sjiitische huize, en wordt ideologisch sterk door Saoedi-Arabië gevoed en in het verlengde daarvan deels door Saoedische particulieren gefinancierd. Dat gold indertijd voor al-Qaeda zo goed als nu voor IS. En ook de Taliban horen religieus thuis in die hoek.

Iran heeft in dat opzicht altijd een consequente lijn gevolgd. Na 9/11 was het er als de kippen bij om op dit punt het getroffen Amerika de helpende hand te bieden: de Afghaanse beschermheren van Osama bin Laden (1957-2011), de Taliban, waren de aartsvijand van Teheran. Ze werden daarentegen gesteund door de Amerikaanse bondgenoot Pakistan, terwijl de aanslagplegers zelf grotendeels afkomstig waren uit Saoedi-Arabië, die andere belangrijke aloude Amerikaanse bondgenoot in de regio. Een ongemakkelijke bondgenoot, om met VVD-fractiewoordvoerder Han ten Broeke te spreken, maar ook in zijn ogen nog steeds een boven alle anderen te prefereren bondgenoot.

Dat Washington in 2001 de toen uitgestoken hand van Teheran niet heeft aangenomen, had drie redenen: Israël, omdat Iran als haar aartsvijand gold, Saoedi-Arabië, omdat de olie boven alles ging, en het favoriete concept van George W. Bush, ”de as van het Kwaad”. Daarin was het theocratische Iran van de ayatollahs broederlijk naast het seculier-dictatoriale Irak van Saddam Hussein (1937-2006) ondergebracht – terwijl die in werkelijkheid elkaars grootste anti-poden waren, zodat dan ook geen land zozeer van de val van Saddam heeft geprofiteerd als Iran.

Ook Noord-Korea zou overigens van ”de as van het kwaad” deel uitmaken, terwijl dat er toch werkelijk niets mee te maken had. Aan het kwaad van het bewind van de Kims hoeft men niet te twijfelen – alleen is van welke as naar het Midden-Oosten ook geen enkele sprake, toen evenmin als nu.

Dat Teheran een punt heeft, wil niet zeggen dat het zelf op het vlak van (staats)terroristisch geweld helemaal vrijuit gaat. Door de onvoorwaardelijke steun aan Hezbollah in Libanon en Bashar al-Assad in Syrië kleeft ook aan de handen van Teheran het nodige (moslim)bloed. En de aloude religieuze rivaliteit, die zich in permanent geïntrigeer over en weer vertaalt, heeft ook geopolitieke oorzaken: het is de meer dan tweeduizend jaar oude strijd tussen Perzen en Arabieren om het machtsoverwicht in de regio.

Het wantrouwen zit wederzijds diep, en leidt regelmatig tot scherpe aanvaringen, zoals nog recent bij de Saoedische executie van sjiitische geestelijken en het meestal chaotische, herhaaldelijk tientallen slachtoffers-in-het-pelgrimsgedrang kostende verloop van de hadj naar Mekka, dat in Iraanse ogen het Saoedische onvermogen om dit in ordentelijke banen te leiden demonstreert. Een constatering die door Teheran niet zonder politieke bijbedoelingen wordt gemaakt.

Omdat het religieuze en het politieke in het Midden-Oosten zo nauw met elkaar verweven zijn, dient de buitenwereld met elk partijkiezen terughoudend te zijn, zodra door één van de betrokken partijen onder een religieuze dekmantel politieke doelen nagestreefd worden, of met een beroep op politieke problemen het bereiken van een religieus overwicht moet dienen. Omdat de cruciale controverse tussen soennieten en sjiieten alleen door henzelf van het bijbehorende ontploffingsgevaar ontdaan kan worden, moet het Westen zich ervoor waken zich te gemakkelijk voor het karretje van één der betrokken partijen te laten spannen. Dat is in het verleden te vaak gebeurd, en daardoor zit het Westen te veel in het soennitische kamp, met naast Saoedi-Arabië Turkije en Egypte als vaste bondgenoten.

Geboden is een politiek van evenwicht, waarbij de gematigde krachten, die de – op zich duurzame – religieuze verschillen niet op de spits willen drijven, ondersteuning verdienen. Tegelijk kan men er niet omheen, Riyad op haar militante fundamentalistische ideologie aan te spreken. Dat te doen zonder het verlengstuk van de ayatollahs met hun eigen bijbedoelingen te worden, vergt van de nieuwe Amerikaanse president een niveau van staatsmanschap, waarover Hillary Clinton misschien, maar Donald Trump zeker niet beschikt.

Ik moest steeds denken aan deze meer dan 120 jaar oude affaire toen de storm die boven Turkije woedt ook de Turkse gemeenschappen in Europa bereikte. De Dreyfus-affaire zelf is natuurlijk in geen enkel opzicht te vergelijken met de aanleiding van de diepe verdeeldheid onder de Turkse bevolking in Europa na de mislukte coup in juli, maar de manier waarop en met welk doel allerlei actoren zich in de controverse mengen vertoont schokkende overeenkomsten. De Dreyfus-affaire kreeg internationale proporties omdat politici, de pers, de regeringen in Europa, en allerlei maatschappelijke en religieuze organisaties zo hun eigen agenda hadden en er belang bij hadden dat de zaak op de spits werd gedreven. Als gewone burger had je in die tijd natuurlijk veel minder te zeggen dan nu, maar ook toen werd je welhaast gedwongen een standpunt te hebben. De affaire heeft heel lang diepe sporen nagelaten. Ik vrees dat de mislukte coup ook lang sporen zal nalaten.

Er lopen momenteel twee werkelijkheden door elkaar. Aan de ene kant de werkelijkheid van het publieke debat, gevoed door partijen en instanties die vooral bezig zijn de zaak in hun eigen belang verder op scherp te zetten. Aan de andere kant een werkelijkheid die we niet direct (willen) zien. Die is dat de overgrote meerderheid van de Turkse bevolking in Europa helemaal niet wil worden gedwongen een standpunt te hebben over de mislukte coup, over Gülen, over Erdogan of over wie of wat dan ook. Ik ben al een aantal keren benaderd door de pers die in veel gevallen hun conclusies al hebben geschreven en eigenlijk alleen nog wat soundbites nodig hebben om hun verhaal meer sjeu te geven.

Er wordt een beeld gepresenteerd dat ”de Turkse gemeenschap” over de gehele lengte en breedte met hart en hoofd in Turkije is en dat de integratie van deze groep dus is mislukt. Terwijl Turkse woordvoerders vechtend over straat rollen, heeft een deel van de Nederlandse politici de situatie met beide handen aangegrepen om vast te beginnen met de verkiezingscampagne die zonder enige twijfel in het teken zal staan van wat Mark Rutte noemde ”normering”. Een stelletje losgeslagen idioten, hoogstwaarschijnlijk geboren en getogen in Nederland, die het een journalist onmogelijk maakte zijn werk te doen, was voor Rutte een teken van mislukte integratie, van multiculturele vrijblijvendheid en een bewijs dat ”onze waarden” veel minder vrijblijvend moeten worden opgelegd. ”Pleur op” (naar Turkije) was zijn advies. Dat standpunt wordt door een groeiend deel van de bevolking overgenomen.

Een staatsgreep is niet niks, en het is niet verwonderlijk dat de emoties hoog oplopen, maar van de situatie waarin we nu terecht zijn gekomen zijn uiteindelijk niet alleen Turken zelf het slachtoffer, maar veel meer groepen in de bevolking. Wiens schuld dat is? Dat lijkt me een onzinnige vraag, maar iedereen draagt wel een beetje verantwoordelijkheid. Wat nu nodig is, is niet nog meer olie op het vuur en nog meer druk op de ketel, maar de-escalatie.

Dus vertegenwoordigers van wat voor organisaties, partijen of lobbyclubjes ook, denk aan al die mensen die part noch deel willen zijn aan dit conflict, denk niet alleen aan je eigen gelijk. Schaam je diep als je medeveroorzaker bent van de angst die bij veel kinderen bestaat omdat zelfs hun school kennelijk niet meer veilig is. Laat zien dat je best betrokken kan zijn met wat er zich in Turkije afspeelt, maar dat je tegelijk een burger van deze samenleving bent, en vooral dat je voldoende verantwoordelijkheidsgevoel hebt en lef in je donder om hier nu mee te stoppen. Politici, stop met dat vissen in troebel water voor je eigen politieke gewin en journalisten laat juist nu ook eens zien dat niet iedereen het eigen gelijk voorop stelt.