Facebook-baas Mark Zuckerberg en Martin Luther King hebben allebei een subliem persoonlijk kantelmoment meegemaakt. Ze hadden een openbarend moment dat niet alleen tot een persoonlijke transformatie leidde maar ook tot de verandering van de samenleving als geheel. Een momentum dat zowel Zuckerberg als King met beide handen grepen. Sindsdien staan hun namen, net als die van Kings naamgenoot, Martin Luther, in de geschiedenisboeken.

Het was op 17 oktober 1517, vorig jaar precies vijfhonderd jaar geleden, dat Luther zijn vijfennegentig beroemde stellingen op de Wittenbergse kerkdeur plakte. Een moedige daad die vorig jaar wereldwijd en in Duitsland in het bijzonder, groots werd gevierd.

De viering van grootheden moet gepaard gaan met een groot besef van maatschappelijke verantwoordelijkheid voor hun nalatenschap. Door het schandaal rondom het Britse databedrijf Cambridge Analytica, dat data van miljoenen Facebook-gebruikers ongevraagd verzamelde en voor politieke doeleinde verkocht, rijst steeds de vraag welke verantwoordelijkheid Zuckerbergs grootheid met zich meedraagt. Verdient hij net als de twee Martin Luthers ook een herdenkingsmoment in de toekomst?

King werd eerder deze maand wereldwijd herdacht. Op 4 april was het precies vijftig jaar geleden dat hij werd vermoord. Het afgelopen jaar was hij samen met Mahatma Gandhi en de ex-man van de onlangs overleden Winnie Mandela in een tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam te zien. ‘We have a dream is een tentoonstelling over drie wereldberoemde personen die grote invloed hadden op de geschiedenis van de twintigste eeuw’, schrijft de Nieuwe Kerk. En verder: ‘Gewone mensen die uitgroeiden tot leiders van grote bewegingen tegen rassendiscriminatie en sociale ongelijkheid.’ In de laatste zin wordt het sublieme persoonlijke moment van de drie heren geïllustreerd. Drie heren die uit het niets zich tot de grootheden der geschiedenis werkten.

Terug naar de hedendaagse grootheid Zuckerberg, die net als King al heel jong zijn naam bijschreef bij de grote der aarden. Hij is nog maar drieëndertig jaar oud, een jaartje jonger dan King was toen hij zijn beroemde I have a dream-rede hield voor het Lincoln Memorial in Washington D.C. Maar de tijden zijn veranderd. Want terwijl King ruim tweehonderdduizend mensen fysiek toesprak, heeft Zuckerberg sinds de oprichting van Facebook ruim veertien jaar geleden, vanuit computerschermen in Californië de verantwoordelijkheid gekregen over meer dan twee miljard mensen.

Mensen die maandelijks op zijn sociale platform zitten. En zo wist de Amerikaanse mooiboy zijn sublieme persoonlijke moment op Harvard te verzilveren tot de creatie van de grootste natiestaat ter wereld: Facebook. Vanuit een ander perspectief is Facebook op het christendom na (het geloof van beide Luthers) de grootse religie ter wereld.

Grootheden staan op de schouders van hun dragers. De namen van de meer dan miljard Facebook-gebruikers mogen daarom niet vergeten worden, ondanks het feit dat ze na hun dood geen standbeeld zullen krijgen. Ik ben bang dat ze slechts een nummertje zijn met een onzichtbare spoor in de collectieve geschiedenis. Maar wat zou Zuckerberg zonder hen werkelijk zijn?

Met een nipte meerderheid werd de sleepwet bij het referendum op 21 maart weggestemd. Geen ruime overwinning voor de nee-stemmers, maar toch wel een heel mooie uitslag als je bedenkt dat de voorstanders van de nieuwe wet voorspelden dat het een gelopen race was en dat een overweldigende meerderheid van de bevolking ‘ja’ zou stemmen. Het kabinet had de directeuren van veiligheidsdiensten ingevlogen om te vertellen dat de wet een zuiver technische niet-politieke aangelegenheid was, een kwestie van de juiste algoritmen. De ironie wilde overigens dat deze veiligheidsambtenaren hinderlijk voor de voeten werden gelopen door Rutte en Buma die er juist weer politieke show van maakten met heel veel bangmakerij over de gevolgen voor onze veiligheid als de wet zou worden afgewezen.

De discussie lijkt zich vooral toe te spitsen op privacy, maar dat is zeker niet het enige dat op de wet valt aan te merken. Het is een grote misvatting om veiligheidsonderzoek met big data af te doen als neutrale algoritmische rekenkunde. Lang behoorde ook ik tot diegenen die zeiden niets te verbergen te hebben. Ik hoefde dus ook niet bang te zijn als ze mijn gangen zouden nagaan. Maar dat is zoals nu steeds duidelijker wordt, erg naïef gedacht. Uit een onlangs verschenen kritisch rapport van de CTIVD, de toezichthouder op de veiligheidsdiensten, blijkt dat geheime diensten uit verschillende landen steeds vaker samenwerken en gegevens uitwisselen, zonder dat dit proces voldoende wordt gecontroleerd. Minister Ollongren had het rapport al in februari in haar bezit, maar heeft het zo lang mogelijk in haar bureaula laten liggen omdat het oordeel van de CTIVD weleens ongunstig voor de uitkomst van het referendum zou kunnen uitpakken.

Die uitwisseling van data alleen al is een politieke daad. Wat hier in Nederland mag of in elk geval (nog) niet als verdacht wordt aangemerkt, kan in een ander land wel degelijk grote gevolgen hebben voor de persoon in kwestie. Big data-analyse is altijd politiek beladen. Uit onderzoek naar de consequenties van dit soort rekenmethodes blijkt dat de uitkomsten van grootschalige data-analyses over de achtergrond van mensen, een profiel kan opleveren zonder enig inzicht in en controle op de totstandkoming ervan. Dat is zeker het geval als het om onderzoek naar veiligheidsrisico’s gaat. Opeens en op onvoorspelbare wijze kun je tot een risicocategorie behoren. Dat kan ernstige consequenties hebben zoals stigmatisering en uitsluiting. Het zal geen verbazing wekken dat uit datzelfde onderzoek blijkt dat het vooral moslims zijn die als potentieel risicovol worden aangemerkt. Je hoeft dus helemaal niets gedaan te hebben om tot een risicocategorie te worden gerekend.

Dat big data voor zichzelf spreken is dus een domme mythe. Er zal altijd geïnterpreteerd worden. Altijd zijn er politici die op grond van een reeks kenmerken menen iemands risicoprofiel te kennen. Zoals we weten meent Trump dat hij op grond van iemand nationaliteit kan afleiden of die persoon gevaarlijk is. In wezen komen risicoprofielen op basis van algoritmen op precies dezelfde manier tot stand. De bizarre oncontroleerbaarheid van data, zeker als die over landgrenzen reizen, en de manier waarop we zo te maken kunnen krijgen met het politieke beleid van andere landen, bleek onlangs op mijn eigen universiteit, de VU. Wij gebruiken daar Canvas, een softwareprogramma voor het onderwijs. Een collega van mij was in Iran voor zijn werk. Toen hij een klusje wilde doen dat met zijn onderwijs te maken had werd de toegang tot Canvas op internet geblokkeerd omdat hij in een land was dat onder Amerikaans handelsembargo staat. Stond er gewoon bij op het scherm: geen toegang. De VS levert deze software, dus dit land bepaalt kennelijk hoe wij ons werk doen. Het laat niet alleen zien hoe we in toenemende mate naar de pijpen moeten dansen van andere landen, maar vooral ook hoe diep digitalisering ingrijpt in de manier waarop we ons werk doen.

Laat ik nog een voorbeeld geven uit mijn eigen praktijk. Een Rotterdamse politica van Leefbaar Rotterdam die de weg is kwijtgeraakt meende enige tijd geleden dat ik me met onderzoek bezighoud dat gevaarlijk is voor de samenleving. Een niet zo heel belangrijke gebeurtenis omdat haar aantijgingen ten overstaan van de verantwoordelijke Rotterdamse ambtenaren eenvoudig konden worden weerlegd. In mijn geval is dit allemaal niet zo ingrijpend; er zijn mensen die op grond van foute beschuldigingen al jaren in de gevangenis zitten.

Stel dat door een combinatie van allerlei gegevens die op grond van die wet bij elkaar gevoegd mogen worden een risicoprofiel ontstaat dat er toe leidt dat bepaalde bevolkingsgroepen uitgesloten worden van werk, huisvesting, onderwijs, rechtsbijstand en andere noodzakelijke behoeften. En dat allemaal ten behoeve van de veiligheid. Het is helemaal niet onvoorstelbaar dat door foute interpretatie van samengevoegde gegevens onweerlegbare conclusies worden getrokken door politici en beleidsmakers die echt macht hebben.

Big data, algoritmen; veel wetenschappers vinden het allemaal prachtig en fascinerend, een speeltje voor techneuten, maar ze hebben geen enkel oog voor de politieke lading die eraan kleeft. Dat is niet alleen kortzichtig en dom; het is gevaarlijk. We hebben in Nederland een discussie nodig over de politieke consequenties van algoritmische analyses en over de uitsluitingsmechanismen die de steeds verdergaande securitisering van de samenleving met zich meebrengt. Dat is veel urgenter dan de schending van de privacy.

De portefeuille van de staatssecretaris voor asiel en migratie staat al jarenlang bekend als de ‘hoofdpijnportefeuille’. In het kabinet-Rutte III is die toebedeeld aan Mark Harbers. Onlangs heeft hij in een brief aan de Tweede Kamer de hoofdlijnen van zijn migratiebeleid uiteengezet. Hij concentreert zich hierbij op het asielbeleid, want voor de meeste andere migratievormen (arbeidsmigratie, gezinsleden, studenten, EU-migranten) liggen de zaken aanzienlijk minder complex. In het te voeren asielbeleid onderscheidt Harbers zes pijlers, in de dagbladkoppen ook wel aangeduid als zes ‘ringen van verdediging’.

De eerste pijler betreft het voorkómen van illegale migratie door het verbeteren van de situatie in de landen van herkomst. Lees: intensivering van de ontwikkelingssamenwerking om de snel groeiende bevolking in vooral Afrika meer toekomstperspectief in eigen land te bieden. Prima idee, maar dit doen we al minstens een halve eeuw. En is er de laatste jaren nu juist niet gekort op ontwikkelingsgelden, omdat die werden ingezet van de opvang van asielzoekers in Nederland? Ook een betere grensbewaking kan volgens de beleidsmakers de illegale migratie terugdringen. Daarvoor moeten niet alleen de buitengrenzen van de EU nog beter worden bewaakt, maar moeten er ook goede afspraken komen met een krans van landen rondom de EU. Meevallen zal dat niet, want veel van die landen zijn politiek uiterst instabiel.

De tweede pijler zet in op opvang en bescherming van vluchtelingen en ontheemden in de eigen regio. Alweer een prima idee, maar vierentachtig procent van alle ontheemden in de wereld wordt al in de eigen regio opgevangen. Dat gebeurt in overvolle kampen met slechte voorzieningen en vaak grote onderlinge spanningen. Drie buurlanden van Syrië, bijvoorbeeld, vangen samen al meer dan vier miljoen ontheemden op. Moeten dat er nog meer worden? Het gaat hier om een stokpaardje van Harbers’ partij, de VVD. Die wil dat alle asielaanvragen buiten de EU worden afgehandeld, maar de staatssecretaris geeft in zijn nota zelf toe dat dit ‘niet direct zal zijn gerealiseerd’.

De derde pijler betreft de rol van de EU. Nu de binnengrenzen grotendeels zijn weggevallen, moeten de lidstaten gezamenlijk zien te komen tot een asielbeleid dat werkt. De afgelopen jaren hebben laten zien hoe lastig dit is. Opvattingen en belangen staan vaak diametraal tegenover elkaar. Enkele landen (Griekenland en Italië, maar ook Duitsland en Zweden) ontvangen onevenredig veel asielzoekers, terwijl de meeste oostelijke lidstaten pertinent weigeren hun aandeel in de opvang te nemen. Een eerlijker en meer solidair Europees asielstelsel is noodzakelijk, maar nog lang niet in zicht.

Pijler vier beoogt het terugdringen van illegaal verblijf in Nederland. Alweer een prima idee, dat overigens bepaald niet nieuw is. Helaas is daarvoor niet alleen de medewerking nodig van de betrokken migranten, maar ook die van hun land van herkomst. Veel van die landen weigeren hun onderdanen terug te nemen en zouden daartoe alleen kunnen worden verleid als ze bepaalde voordelen krijgen, bijvoorbeeld op handels- of ontwikkelingsgebied (zie pijler één).

Pijler vijf voorziet in een uitbreiding van legale migratiemogelijkheden om daardoor de illegale migratie te helpen terugdringen. Zo zouden meer al erkende vluchtelingen kunnen worden uitgenodigd, zodat ze niet eerst als asielzoeker een gevaarlijke overtocht hoeven maken. Het is nog maar de vraag of dit het aantal op eigen kracht arriverende asielzoekers daadwerkelijk zal terugdringen. Ook kunnen met landen waarvandaan nu nog veel migranten illegaal hierheen komen afspraken worden gemaakt over legale (arbeids)migratie. Daarbij zullen de behoeften van de Nederlandse arbeidsmarkt leidend blijven, en het zal dan ook nooit om grote aantallen kunnen gaan.

En tenslotte pijler zes, het stimuleren van integratie in Nederland van degenen die hier mogen blijven. Dat is al jaren staand beleid – met wisselend succes. Snelle taalverwerving is hierbij volgens de staatssecretaris van cruciaal belang, maar laat de overheid nu net haar handen vrijwel volledig van de inburgering hebben afgetrokken en het initiatief hiervoor bij de nieuwkomers zelf hebben gelegd.

Conclusie: het beleid van de nieuwe staatssecretaris is grotendeels oude wijn in nieuwe zakken. Hij is zich bewust van de vele knelpunten, maar de oplossing hiervan ligt maar voor een klein deel in handen van de Nederlandse regering. Het nieuwe beleid heeft pas echt kans van slagen als de wereld één Utopia zou zijn – en in Utopia heb je vast en zeker geen vluchtelingen meer, omdat het overal aangenaam vertoeven is. Helaas zal Mark Harbers voorlopig nog wel aan de aspirine moeten.

Hoe ver mag of moet de vrijheid van meningsuiting worden beperkt om opruiing tegen te gaan? Dit keer is het niet Geert Wilders, maar zijn tegenpool, de Haagse imam Fawaz Jneid, die met zijn recente banvloek over de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb de discussie op scherp heeft gesteld. Ditmaal was minister van Justitie en Veiligheid Ferdinand Grapperhaus er na enige aanvankelijke aarzeling – ‘helaas kan ik niets doen’ – snel bij. Zijn voorstel tot wetswijziging om de door Jneid gedane uitspraken strafbaar te maken en daartoe de wet aan te scherpen, kon op zeer brede politieke instemming rekenen.

Inclusief, opvallend genoeg, die van die andere beroepshaatprediker Wilders. Die liet zich de kans niet ontglippen om voor de tv-camera’s nadrukkelijk zijn goedkeuring te verklaren. Terwijl hij toch echt zelf oppassen moet. Zijn recente bloederige verkiezingsspotje in de beste tradities van Julius Streicher, de man van het Nazi-hetzeblad Der Stürmer, zou hem dan al snel zelf weer voor de rechtbank brengen, als daar niet op grond van de huidige wetgeving al reden voor bestond.

In elk geval zou de rechter, wegens het onverbloemde karakter van dat filmpje, veel makkelijker aanknopingspunten voor een veroordeling vinden, dan in het geval van het toch net wat meer omfloerste taalgebruik van Jneid, dat zodoende ook meer exegese vergt. Dat bleek al de afgelopen dagen, toen mijn medecolumnist Jan Jaap de Ruiter in de Volkskrant te kennen gaf dat de letterlijke tekst van Jneids preek daarvoor net te theologisch en te wollig was.

Verkettering van andersdenkenden, betiteling van hen als vijanden van en gevaar voor het ware geloof, die neiging is inherent aan elke orthodoxie. Ketters – dus in dit geval liberale moslims –zijn daarbij erger dan ongelovigen, omdat de laatsten nog niet het licht hebben gezien en de eersten wel, maar het vervolgens hebben genegeerd. Fundamentalisten (er)kennen maar één interpretatie van het geloof en zien alle alternatieven als bedreiging voor de eigen. ‘Ik ben de weg, de waarheid en het leven’, om Christus te citeren, die het afgelopen weekend weer eventjes natiebreed in de belangstelling stond. Als er ook andere kronkelpaadjes naar het eeuwige heil zouden voeren, verliest in hun ogen de Ware Religie haar zin.

De aandrang om tegen alle valse afgoderij te strijden, is buiten orthodoxe moslims ook orthodoxe joden en christenen niet vreemd. Volgens het beginselprogramma van de SGP is dat zelfs een hoofdtaak voor de Nederlandse overheid, waarbij het desbetreffende artikel en de daarvan afgeleide donderpreken van geestverwante zwartekousendominees voorheen vooral op de paapse variant van het christendom waren gemunt. Over de gewetensvraag of Den Haag bij zo’n afgrijselijke instelling als de Heilige Stoel een eigen gezant moest hebben, is in 1925 door toedoen van SGP-fractieleider Gerrit Kersten zelfs eens een heel kabinet gevallen.

Zeker, een oproep tot moord heeft geen van die dominees gedaan, maar doorgedraaide gelovigen zouden in alle verkondigde hel en verdoemenis in beginsel evenzeer een aansporing tot het nemen van eigen stappen kunnen zien, als dolende moslimjongeren in de teksten van Jneid. Of zoals de Noorse massamoordenaar Anders Breivik zelf verklaarde dat Wilders’ publicitaire activiteiten voor hem een inspiratiebron vormden. Een betiteling als ‘afvallige’ of als ‘vijand van het geloof’, heeft binnen een fundamentalistisch discours andere consequenties dan binnen een vrijzinnig of seculier. Als een geloof in eigen ogen het absoluut ware is en tegelijk universele pretenties heeft, dan kan bekeringsdrang gewelddadig worden. Want helaas staan andere godsdiensten vaak de vreedzame mondiale zege van de eigen in de weg.

‘Het sikhisme is het beste geloof in de wereld’, zo citeert Trudy Coenen in de Kanttekening van 30 maart uit de spreekbeurt van een Indiaas-Nederlandse leerling in haar klas die met een negen werd beloond. ‘Want het laat iedereen in zijn waarde en oordeelt niet. Het is het meest vredelievende geloof, totdat de moslims kwamen. Die probeerden ons geloof weg te krijgen en toen hebben we met z’n allen gevochten’. Dat is het punt met de meeste religies: in eigen ogen bijzonder vredig, totdat er anderen komen. En die anderen komen op een bepaald moment in de geschiedenis altijd.

Mohammed Benzakour hekelt in hetzelfde nummer de politieke mantra’s. ‘Die gaan niet meer over universele waarden en mensenrechten, maar over culturen en nationale waarden’, schrijft hij. Dat blokkeert volgens hem de multiculturele verbinding. Maar wat als veel mensen met een beroep op hun (nationale) cultuur die universele waarden ondergeschikt maken aan hun eigen goddelijke waarheid? Wat indien religieus absolutisme als de belangrijkste belemmering voor de omarming van die universele waarden en mensenrechten fungeert, omdat op de geopenbaarde waarheden in een ‘heilig’ boek onder geen enkel beding afgedongen kan worden? Wat als een Jneid, als islamitische variant op onze inheemse calvinist Kersten, alle andersdenkenden het recht op het vinden van een eigen weg naar het persoonlijk geluk ontzegt, omdat die niet met zijn eigen spoort? Dan mondt multiculturalisme niet uit in pluriformiteit, maar in het normaliseren van onverdraagzaamheid.

Met het ontslag van Rex Tillerson als minister van Buitenlandse Zaken en Herbert McMaster als Nationale Veiligheidsadviseur plaatst de Amerikaanse president Donald Trump zich voor grote diplomatieke problemen. De afgelopen jaren is het budget en de bemensing van het State Department aanzienlijk verlaagd. Het gebrek aan ervaren diplomaten en de zwakke positie van Tillerson zorgden al voor een sterk minder zichtbaar en invloedrijk ministerie. Vele diplomaten verlieten voortijdig het pand om elders hun heil te zoeken. Hoewel Tillerson geen sterke minister was, gold hij wel als één van de weinigen die het met Trump oneens durfde te zijn over de aanpak van de kwesties Noord-Korea en Iran. Ook McMaster was het regelmatig oneens met Trump. Zo vond hij dat de nucleaire Iran-deal onaangetast diende te blijven en was hij een voorstander van troepenuitbreiding in Afghanistan, iets waarvan Trump aanvankelijk niets moest weten. Zowel Tillerson als McMaster lieten daarbij hun ergernis over de standpunten van hun hoogste baas blijken. Tillerson deed dat weliswaar in kleine kring, maar die uitspraken kwamen niettemin naar buiten en dus ook ter ore van Trump.

De eminente generaal en militair historicus McMaster – die nota bene gepromoveerd was op een dissertatie waarin hij stelde dat Amerikaanse generaals tijdens de Vietnam-oorlog meer tegen hun presidenten in het verweer hadden moeten komen – sloeg tijdens zijn presidentiële briefings vaak een belerende toon aan, waaraan Trump zich mateloos kon ergeren. Dat McMaster met steun van minister van Defensie Jim Mattis uiteindelijk toch gedaan kreeg dat Trump meer troepen naar Afghanistan steunde, werd hem door meerdere leden van Trumps staf ernstig kwalijk genomen. Het lijkt er op dat zowel Tillerson als McMaster hun congé mede hebben kregen, vanwege de wijze waarop zij zich kritisch uitlieten over de internationale standpunten van Trump. Daarmee blijft de voormalige generaal der mariniers Mattis als enige over om Trump te weerhouden van al te drastische stappen in de buitenlandse politiek. Hoewel Mattis vaak op één lijn zat met Tillerson en McMaster, was en is hij in het uiten van kritiek een stuk diplomatieker dan zijn voormalige collega’s. Blijkbaar weet hij Trump soms op andere gedachten te brengen zonder hem voor het hoofd te stoten, hetgeen gelet op de dunne huid van Trump een knappe prestatie is. Maar zonder zijn bondgenoten Tillerson en McMaster dreigt voor Mattis nu wel het isolement. Hij zal op zijn tenen moeten lopen.

Dat nu de haviken Mike Pompeo en John Bolton voorzien zijn als opvolgers van respectievelijk Tillerson en McMaster op een moment dat drie zeer gevoelige en riskante dossiers – Rusland, Iran, Noord-Korea – op tafel liggen, is uiterst ongelukkig. Alle drie de dossiers houden namelijk, indien niet goed behandeld, een escalatierisico in met uiteindelijk zelfs een gewapend conflict tot gevolg. Het gebrek aan goede, ervaren diplomaten bij het State Department om deze dossiers te beheren, te behandelen en vooroverleg te voeren met de betrokken partijen, maakt de zaak er niet rooskleuriger op. Op dit moment is de Amerikaanse regering uitermate slecht geëquipeerd om deze zeer riskante kwesties goed af te handelen. Alleen al om die reden kan Trump een gebrek aan strategisch inzicht en leiderschap worden verweten.

Pompeo is net als Trump een verklaard tegenstander van de Iran-deal. Als directeur van de CIA noemde hij Iran in één adem met IS en suggereerde ook dat het land met al-Qaeda onder één hoedje speelt. Ook vond hij dat Iraanse bedrijven verhinderd zouden moeten worden internationaal zaken te doen. Hij stelde daarnaast letterlijk dat hij er naar uitzag de overeenkomst met Iran terug te draaien. De kans is dus levensgroot aanwezig dat hij Trump zal adviseren zich uit de nucleaire overeenkomst met Iran terug te trekken, als Trump zich in mei weer moet uitspreken over het al dan niet voortzetten van de deal. Pompeo is er voorts van overtuigd dat de Russen wel degelijk hebben geprobeerd de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden, maar stelt daarnaast dat er niets is gebleken van een geslaagde poging tot het beïnvloeden van stemgedrag. Hij blijft Rusland echter wel zien als een gevaar voor de westerse wereld. Het uitwijzen van zestig Russische diplomaten als vergelding voor de gifaanval op de voormalige Russische spion Sergei Skripal zal zijn goedkeuring zeker kunnen wegdragen. Wat betreft Noord-Korea heeft Pompeo onlangs nog aangegeven dat de insteek voor de onderhandelingen met Kim Jong-un de totale, verifieerbare denuclearisatie van dat land zal moeten zijn. Zolang dat niet het geval is, zal volgens hem de sanctiedruk op het land in stand moeten blijven. Het is zeer de vraag of de Noord-Koreaanse dictator zich daartoe zal laten dwingen.

Bolton heeft gewerkt als Amerikaans ambassadeur van de regering van George W. Bush bij de Verenigde Naties. In 2003 was hij een fervent voorstander van de aanval op Irak en is dat tot op de dag van vandaag blijven verdedigen. Daarmee verschilt hij van inzicht met Trump, die een verklaard tegenstander van de oorlog in Irak was en is. Voorts heeft Bolton in het verleden meerdere malen aangedrongen op het bombarderen van de nucleaire installaties in Iran en Noord-Korea. Daarnaast is hij, net als Trump, niet overtuigd van het feit dat Rusland heeft geprobeerd de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden. Ondanks het feit dat Bolton recent verklaarde dat zijn vroegere uitspraken achter hem liggen en dat wat nu telt de mening van de president is, zullen zijn adviezen aan Trump de positie van Iran en Noord-Korea er niet makkelijker op maken.

Blijft over Mattis, de stoïcijnse krijgsman met duidelijk diplomatieke gaven. Hij heeft meerdere malen aangegeven dat hij weliswaar niet gelukkig is met de Iran-deal, maar dat het tenminste tot uitstel leidt van een Iraanse nucleaire capaciteit en dat de deal om die reden niet zou moeten worden opgezegd. Voorts is hij een verklaard tegenstander van welke militaire optie tegen Noord-Korea dan ook, wijzend op de desastreuze gevolgen voor de regio en de wereld. Wat Rusland betreft volgt hij de NAVO-lijn, waarin Rusland in toenemende mate als agressor wordt gezien. Hij stelt ook zeer duidelijk dat één lijn moet worden getrokken met de NAVO-bondgenoten. Daarin wijkt hij duidelijk af van Trump.

Maar de lakmoesproef voor de nieuwe samenstelling van de veiligheidsautoriteiten van de regering Trump wordt de komende weken gevormd door de onderhandelingen met Noord-Korea en het besluit over de voortzetting van de nucleaire overeenkomst met Iran. Het feit dat nu drie heethoofden – Trump, Pompeo, Bolton – voor harde aanpak van Noord-Korea en Iran zijn, terwijl daar tegenover slechts één oude, wijze generaal – Mattis – staat als minister van Defensie die een gematigder koers voorstaat, maakt de wereld er niet veiliger op. Het is te hopen dat Mattis zijn invloed kan doen gelden, maar daarvoor is het van belang dat Pompeo en Bolton in hun nieuwe hoedanigheid hun toon en adviezen aan de president matigen. En wat Trump met die adviezen doet? Dat is niet absoluut te voorspellen.