Eerder dit jaar werkte ik mee aan een bundel getiteld Zwart: Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen. Daarin schreef ik een essay met de titel Wij zijn meer dan onze kleur. Mijn boodschap: voordat we plaatsnemen in de hokjes ‘zwart’ of ‘wit’ zijn we in eerste instantie individuen. Individuen met een eigen vrije wil. Helaas worden individuen in dit land tot hun huidskleur gereduceerd. Zo gaat er geen week voorbij zonder dat mensen in een willekeurig gesprek mijn mening vragen over racisme, discriminatie of aanverwante onderwerpen. De achterliggende gedachte is heel simpel: als ‘zwarte schrijver’ heb ik vast wel een mening over deze zaken.

Ik word regelmatig uitgenodigd om een praatje te houden of in een panel over racisme plaats te nemen. Regelmatig hoor ik mensen die mij uitnodigen benadrukken hoe belangrijk het is om ‘mensen van kleur’ een podium te geven. ‘Want het zou raar zijn als wij voor dit onderwerp alleen maar een wit panel zouden hebben.’ De intentie is goed. Maar we weten ook dat de weg naar de hel geplaveid is met goede intenties. Daarom sla ik sinds vorig jaar zulke uitnodigingen af. Want het feit dat ik een zwarte huidskleur heb maakt mij geen deskundige. Het feit dat ik een zwarte huidskleur heb zou geen reden moeten zijn om in een willekeurige situatie een gesprek over racisme of discriminatie met mij aan te knopen.

De politieke realiteit in Nederland maakt het helaas haast onmogelijk om in abstracte zaken als ‘individualiteit’ te geloven. Deze week werd een goede vriend van me bij terugkeer van een conferentie in Italië op Eindhoven Airport aangehouden. Met twee andere arrestanten bleek hij iets gemeen te hebben: een zwarte huidskleur. Toen hij de marechaussee daarop aansprak kreeg hij te horen dat ze ‘potentiële criminele en terroristen moeten aanhouden’. ‘Er zit een limiet aan hoe onrechtvaardig je mensen kunt blijven behandelen’, schreef hij later op sociale media. ‘Er zit een limiet aan het moeten invechten in een samenleving waartoe je hoort en aan bijdraagt.’

De afgelopen maanden zag ik deze vermoeidheid om mij heen toenemen. Jonge Afro-Nederlanders en andere bi-culturele Nederlanders die het beu zijn constant op hun huidskleur beoordeeld te worden. Eerst sloten ze hun ogen, ze filterden wat op hen afkwam en bleven geloven dat hun individualiteit bepalend was voor hun lot. Ze deden hun best, haalden goede cijfers en diploma’s. Maar het onrecht bleef. En blijft. Anders dan hun witte collega’s krijgen ze geen uitnodiging van advocatenkantoren wanneer ze met goede cijfers hun rechtenstudie hebben afgerond. Ze worden voor de zoveelste keer aangehouden of aan de kant gezet, louter om hun uiterlijk. In zulke situaties moeten ze een keiharde conclusie trekken: het maakt niet uit hoe hard ik werk of ik hier geboren ben of niet, voor de buitenwereld ben ik in de eerste instantie mijn huidskleur.

De afgelopen maanden heb ik in mijn columns in de Kanttekening niet over racisme of discriminatie geschreven. Niet omdat er al genoeg over is gezegd, maar omdat ik van mening ben dat jonge ‘zwarte schrijvers’ zich niet altijd met zulke onderwerpen bezig zouden hoeven houden. Deze column had daarom bijvoorbeeld over het kabinet Rutte III kunnen gaan en de dubieuze manier waarop het met feiten omgaat. De column had ook over artificiële intelligentie of transhumanisme kunnen gaan. Maar over al deze zaken gaat deze column helaas niet. Want soms doet onrecht zich pal voor je neus voor waardoor je het niet meer kunt negeren. Wij zijn meer dan onze kleur, maar individualiteit blijft een abstracte mythe als onze samenleving in haar bekrompenheid gevangen blijft.

Don’t mention the war. Het is de bekendste zin uit de nu al meer dan veertig jaar oude Engelse komedieserie Fawlty towers. Het betrof het taboe om in het hotel tegenover Duitse vakantiegasten zinspelingen op de Tweede Wereldoorlog te maken. Inmiddels maakt daarvan een actuele variant opgang. Don’t mention the Cold War. Naar aanleiding van de toegenomen spanningen tussen het Westen en Rusland, eerst rond Oekraïne, nu rond Syrië, wordt regelmatig de vraag opgeworpen of de Koude Oorlog terug is. En steevast volgt dan van politieke zijde de bezwering dat dat niet het geval is, laatst nog van Stef Blok. Een nieuwe Koude Oorlog? Nee, echt niet.

Kennelijk schijnt een nieuwe Koude Oorlog het grote schrikbeeld te zijn en is er niets ergers dan dat. Terwijl men toch moet toegeven: liever een Koude dan een Warme Oorlog. Aan de Koude ‘Wereld’oorlog gingen ook twee echte vooraf en die waren toch beslist veel erger. Tenminste voor Europa, buíten Europa vertaalde ze zich wel in reële oorlogen, in een soort plaatsvervangende oorlogen, waardoor een directe confrontatie tussen Oost en West uitbleef. Denk aan Korea of Vietnam. In het eerste geval staan Amerika en Rusland nog steeds tegenover elkaar, de argusogen gericht op de eventuele geostrategische offers die voor vrede gebracht moeten worden.

Om te kunnen beoordelen of het huidige conflict wel of niet als een nieuwe Koude Oorlog betiteld kan worden, is het nuttig om te kijken wat de oude dan was. Want concrete argumenten wáárom er nu van geen nieuwe Koude Oorlog sprake zou zijn worden eigenlijk niet gegeven door al die politici die ons bezweren dat er nu géén nieuwe Koude Oorlog gaande is. We moeten dat van hen op goed gezag aannemen, zo’n beetje zoals we dat in de Teeven-affaire inzake het niet bestaan van bonnetjes op gezag van Opstelten moesten doen. ‘Als ik dat zeg, dan is dat zo.’ Met de Unilever-memo’s werden we er onlangs opnieuw op gewezen dat het echter niet verstandig is een VVD-bewindsman op z’n woord te geloven.

Laat ons, voor een definitie van de Koude Oorlog, de Wikipedia-pagina raadplegen. ‘De Koude Oorlog was een periode van gewapende vrede tussen de communistische en de kapitalistische wereld.’ In de Duitse versie staat iets soortgelijks, met de toevoeging dat die wereldwijd en met alle denkbare middelen werd gevoerd, zij het dat een directe militaire confrontatie uitbleef, maar het wel tot plaatsvervangende oorlogen kwam. Op de Engelse Wikipedia-pagina is de definitie een stuk minder helder; op de Franse lijkt die op de Nederlandse. Wel, met deze teksten in het achterhoofd, zou ik zeggen: dan zijn we toch een aardig eind op weg. Gewapende vrede? Check. Ja, er is duidelijk weer een wapenwedloop aan de gang, de defensiebudgetten gaan in beide kampen weer omhoog, het vredesdividend van 1989 is uitgewerkt. Wereldwijd? Check. Ja, overal zitten Washington/Brussel en Moskou/Beijing elkaar weer dwars. Met alle denkbare middelen? Check. Ja, niet alleen met militaire, in de vorm van plaatsvervangende oorlogen (Syrië, Oekraïne), ook met economische (importrechten) en tevens met nieuwe digitale; denk aan het Russische trollenleger. De grote woorden over en weer vandaag doen ook niet onder voor die van indertijd, alleen zijn ze verrijkt met de nieuwe term ‘nepnieuws’ wanneer het andermans beweringen betreft.

Zeker, van de botsing tussen een communistische en een kapitalistische wereld is zó geen sprake meer, al is China in naam nog steeds communistisch. Maar een ideologische tegenstelling speelt wel degelijk een belangrijke rol, die tussen democratie en dictatuur, wat trouwens ook in de ‘echte’ Koude Oorlog het geval was. Poetin zet Rusland doelbewust op de kaart als cultureel-maatschappelijk alternatief voor het ‘verweekte’ Europa, al oefent dat op anderen nu weinig aantrekkingskracht meer uit, afgezien dan van speelgoedmacho’s van het slag Baudet. En het weer steeds totalitairder opererende China poneert zijn ‘Aziatische’ model van ‘maatschappelijke harmonie’ (lees: totale gelijkschakeling) ook consequent als tegenhanger voor het ‘chaotische’ Westen.

Het belangrijkste verschil tussen de nieuwe Koude Oorlog en de vorige is dat ze een stuk onoverzichtelijker is geworden, doordat met het relatieve machtsverval van Amerika en Rusland andere staten een belangrijkere rol zijn gaan spelen en hun eigen conflicten niet meer zo makkelijk in de oude Oost-West-mal laten dwingen. Dat speelt vooral in het Midden-Oosten, waar NAVO-partner Turkije in Syrië op eigen houtje opereert en Saoedi-Arabië en Iran hun eigen plaatsvervangende oorlogen voeren, waarbij hun steekspel zeker niet in een klassiek Koude Oorlog-vertoog over democratie versus dictatuur en verlichting versus theocratie past. Samen met het terroristische IS-spook dat de laatste jaren door de regio waarde, verklaart dat tal van onwaarschijnlijke bondgenootschappen van het Westen, zijn gedeeltelijke samenwerking met Moskou en de facto accepteren van Assad en daarmee het gebrek aan enige consistente eigen koers.

In een Facebook-groep voor ex-moslims, waarover in Trouw recentelijk een artikel te lezen was, vertelde een daar actieve ex-moslim een verhaal over hoe hij met een moslim sprak over zijn geloofsafval. De moslim in kwestie gaf aan dat het prima was dat hij ex-moslim was geworden. Maar hij moest het niet wagen om openlijk iets negatiefs te vertellen over de islam, want dan zou hij daar de gevolgen van ondervinden.

Bovenstaand is een anekdote die veel ex-moslims bekend zal voorkomen. Het wordt in islamitische hoek gedoogd om je geloof te verlaten, zolang je er maar over zwijgt en de islam niet negatief bejegent of openlijk bekritiseert. Gebeurt dat wel, dan volgen er consequenties, en die consequenties worden op hun beurt weer door velen in islamitische hoek gedoogd of zelfs actief gesteund.

Op deze manier is geloofsafval in islamitische kring lange tijd binnen de taboesfeer gehouden. Tot nu toe. Want inmiddels piept en kraakt het aan alle kanten. Een nieuwe generatie van jonge, maar ook oudere ex-moslims is niet langer bereid zich gedeisd te houden en komt openlijk voor haar ongeloof uit. Het nieuwe boek van Boris van der Ham en Rachid Benhammou, Nieuwe vrijdenkers, staat vol met getuigenissen van mensen die hun verhaal willen delen met de rest van Nederland.

De reacties daarop van islamitische kant waren voorspelbaar: stilzwijgen, ontkenning en kritiek. De eenvoudigste optie is om er gewoon over te zwijgen. En dat is wat velen dan ook deden. Soms uit schaamte, soms uit onwetendheid, maar soms ook uit onwil om aandacht aan dit onderwerp te schenken. Want waarom zou je aandacht schenken aan de problematiek van ex-moslims wanneer je zelf niet tot deze groep behoort?

Een tweede reactie was ontkenning. Het was geen probleem, het kwam maar bij een enkeling voor. En personen die online in interviews te zien waren zouden acteurs zijn die daarvoor betaald kregen. Het zou een poging zijn de islam opnieuw in een kwaad daglicht te zetten. En er zou zeker geen sprake zijn van grootschalige geloofsafval binnen de islam. Sterker nog, de islam zou juist sterk groeien omdat mensen zich massaal bekeerden!

De laatste manier waarop gereageerd werd, was middels kritiek. De bagger die terug te vinden is onder rapportages op de website van de omroep Human deed velen schrikken. Ronduit haatdragend werd gereageerd op ex-moslims die hun verhaal deden. De meer gematigde kritiek ging er onder meer over dat ex-moslims die hun verhaal deden zich lieten gebruiken door racistisch Nederland, opnieuw om moslims weg te zetten. Niet ex-moslims die uit de kast kwamen, maar juist moslims waren hier het slachtoffer.

Dergelijke reacties vormen een patroon. Telkens wanneer ex-moslims in Nederland, maar ook daarbuiten, zich uiten zien we dat gebeuren. Als ex-moslims aandacht vragen voor de problematiek rondom het verlaten van de islam reageren veel moslims steevast op dezelfde, problematische manier. De vraag is, voor hoe lang nog? Hoe lang kan er nog over gezwegen worden? Hoe lang kunnen de problemen nog ontkend worden? Hoe lang houdt de kritiek nog stand?

Deze vragen beantwoorden is koffiedik kijken, maar mijn inschatting is dat het niet lang meer duurt. Er woedt een veenbrand in islamitische hoek. Een nieuwe generatie ex-moslims eist de aandacht op en deelt haar ervaringen met de buitenwereld. Velen zijn bereid daarnaar te luisteren, ook in ‘islamitische’ hoek, deze krant en De nieuwe maan bijvoorbeeld zijn daar goede voorbeelden van. Maar anderen blijven koppig proberen de geest weer terug de fles in te drukken. Ze staan aan de verkeerde kant van de geschiedenis. En hopelijk zullen velen van hen die nu aan die verkeerde kant staan bereid zijn om over hun schaduw heen te stappen, naar de goede kant.

Ik rende begin april de Pyongyang Marathon, georganiseerd ter ere van de verjaardag van de ‘Grote Leider’, Kim Il-sung (1912-1994), de vader van de ‘Geliefde Leider’ Kim Jong-il (1941-2011) en grootvader van de huidige leider Kim Jong-un. De tour vertrok vanuit Peking, mijn uitvalsbasis in den Verre. Het ging mij niet om de marathon zelf. Ik vond het een mooie gelegenheid om een blik te werpen op ’s werelds meest totalitaire maatschappij en nam de renterreur op de koop toe.

Mijn familie en vrienden hadden geschrokken gereageerd toen ik ze van mijn plan verteld had: ik zou daadwerkelijk ergens gaan hardlopen?! Nu waren er naast de hele marathon ook kortere afstanden. Ik deed de tien kilometer versie van de marathon (dat is nog steeds een echte marathon hoor). Toch maakte mijn moeder zich zorgen dat ze me niet heelhuids terug zou zien. ‘Drink voldoende water onderweg!’ Vreemd. Ik weet niet waarom men denkt dat ik niet goed kan hardlopen. Ik ben juist erg atletisch, maar omdat ik nooit train, kan ik dat alleen niet vaak laten zien.

Dwars door Pyongyang
Het parcours liep dwars door het centrum van Pyongyang en begon en eindigde in een vol Kim Il-sung-stadium. Er waren Noord-Koreaanse en buitenlandse renners, onder wie professionele atleten en amateurs. Langs de brede boulevards werden we aangemoedigd door nieuwsgierige Pyongyangers. De stad zag er fleurig uit, met haar paarse bloesems en pastelkleurige gebouwen.

Zoals op iedere andere dag stonden er op kruispunten vrouwelijke verkeersregelaars in strakke uniformen. Die worden speciaal geselecteerd op lengte en lekkerheid. In Noord-Korea heb je geen reclame, dus laten ze hun modellen het verkeer regelen op grote, lege straten. Dat zouden we in Nederland ook moeten doen; goed voor de mannelijke motivatie. Een beetje zoals F1-pitspoezen, maar dan op ieder kruispunt in de binnenstad.

Omdat het koud was, droeg ik een dikke wollen sjaal. Het viel me bij de start op dat ik de enige besjaalde renner was. Ondertussen rende mijn Zweedse vriend de hele marathon met een cowboyhoed die hij in het zuiden van de Verenigde Staten had gekocht. Dat was omdat hij zijn kapsel wilde verbergen. Zijn laatste knipbeurt had rampzalig uitgepakt. Ergo: we waren niet erg aerodynamisch.

Maar ik liet mij motiveren door de pitspoezen en Kim Il-sung en zette uiteindelijk toch een scherpe tijd neer. Tien kilometer in één uur, vijfendertig minuten en negen seconden. Het was goed voor de vierentachtigste plek. Ik was de snelste van alle langzame renners. Omdat ik zó ruim in de tijd zat, kon ik zelfs tijdens de race nog wat foto’s nemen met mijn lieftallige lokale tienerfans, die met een camera langs de weg stonden en mij even exotisch vonden als ik hen (zie foto). De twee Britse pubtijgers van in de vijftig, die ik in het hotel had uitgedaagd omdat ik dacht dat ik ze als begin-dertiger wel aankon, bleven me helaas voor. Maar ik liet een bejaarde Chinese man ver achter me. Je had hem moeten zien waggelen, ‘t zag er niet uit! Vlak voor de finish sprintte ik een bebierbuikte Roemeen voorbij. Hij deed net alsof het hem niet uitmaakte wie van ons eerder finishte. Loser!

Tijdens het wachten op mijn Zweedse vriend, die de hele afstand rende, bezoop ik me met drie oudere Noord-Koreanen in een tentje naast het stadium. Ik schoof aan waar plaats was en werd opgenomen in het drankfestijn toen bleek dat ik wat Koreaanse woordjes kende. De zelfverzekerde uitstraling van mijn tafelgenoten deden mij doen vermoeden dat ze partijkader waren. We troffen op een gegeven moment zelfs een diplomatieke conclusie: ‘Nederland (is een) vriend’ (ne–deol–lan–deu chin–gu). Maar de stemming sloeg om toen een Noor uit mijn groepsreis-gezelschap, die in de tafel naast ons was komen zitten, foto’s van ons begon te maken. Suf. De gidsen hadden ons nog zo gewaarschuwd: maak geen ongevraagd foto’s van mensen. Bovendien lijkt mij dat kaderleden zich sowieso niet graag in beschonken toestand laten fotografen door en met buitenlanders. Eén van de Koreanen werd boos en dwong de Noor de foto’s te wissen. Vervolgens richtte zijn wantrouwen zich ook op mij. Hij vroeg of ik ook foto’s had. Ik antwoordde ‘niet hebben’ (eop–seo–yo). Die woordjes, wellicht in combinatie met mijn warrige Boris Johnson-achtige haar, bleken dermate ontwapenend, dat we al snel weer aan het drinken sloegen.

Het menselijke en het totalitaire
Het reisbureau waar we mee reisden, bestaat al sinds begin jaren negentig. Medeoprichter Nick Bonner bracht in 2001 de bekende Britse journalist Christopher Hitchens (1949-2011) het land in. Hitchens schreef na afloop het vernietigende essay Visit to a small planet over Noord-Korea. Toen ik Bonner enkele maanden geleden in een Pekings café naar Hitchens vroeg, noemde hij het een vergissing dat hij hem had meegenomen. It was a mistake. Bonner probeert namelijk de menselijke kant van het leven in Noord-Korea te tonen. Het is inderdaad waar dat je zonder dat humanistische inzicht al snel zoiets krijgt van ‘laten we een grote bom op dat land gooien’. Bonner heeft drie documentaires in Noord-Korea opgenomen en was één van de makers van de enige speelfilm die ontstond uit een samenwerkingsproject tussen westerse en Noord-Koreaanse filmmakers. De film werd een groot succes in Noord-Koreaanse bioscopen. Zijn empathische aanpak werpt vruchten af, maar hij had kunnen voorzien dat de kritische Hitchens zich op het totalitarisme zou richten.

Als ik Hitchens’ verslag van zeventien jaar teruglees, valt me op hoe weinig het land veranderd is. In Noord-Korea heb je sowieso vaak het gevoel dat je uit een tijdmachine bent gestapt. Alle afbeeldingen die je tegenkomt zijn ofwel geschilderd dan wel kopieën
van schilderijen. Nergens enig digitaal ontwerp. Het groezelige televisiescherm in het
Het groezelige televisiescherm in het restaurant van het Yanggakdo Hotel – wellicht daar aangebracht ten tijde van de opening van het hotel in 1996 – herhaalde de beelden van de ontmoeting tussen Deng Xiaoping en Kim Jong-il in 1983. Eigenlijk staat het hele land op replay. De leiderschapscultus rond Kim Il-sung is uitgegroeid tot een versteende traditie, waar zijn zoon en tenslotte zijn kleinzoon aan zijn vastgeplakt. De heilige ideologie heette eerst Kimilsungism en nu Kimilsungism–Kimjongilism. Noord-Korea zit vast in een twintigste-eeuwse psychose.

Onze groepsreis werd langs allerlei symptomen van de totalitaire gekte gevoerd. Tijdens ons bezoek aan een middelbare school werden we eerst een biologiezaaltje met opgezette dieren ingegooid, om direct daarna een klaslokaal te bezoeken, waar stille, rechtopzittende leerlingen als foto-object moesten dienen. Ze leken aanvankelijk nergens op te reageren, totdat iemand uit de groep aan een kind vroeg how old are you? De klas antwoordde direct en synchroon, alsof er een knop was ingedrukt. We are thirteen years old! In weer een ander zaaltje gaf een groepje meisjes een dans- en zangvoorstelling. Op het einde werden we gesynchroniseerd, ‘spontaan’ uitgezwaaid door de geforceerd glimlachende menspoppetjes. Ik associeer zulke objectiveringen met mijn ervaringen in China, waar mensen elkaar ook geregeld tot gebruiksobjecten reduceren en weinig begrip hebben van autonome individualiteit. Hoewel ik me al jaren met dit onderwerp bezighou, is mij nog steeds niet duidelijk in hoeverre dit stalinistisch is, in tegenstelling tot de erfenis van een oudere Oost-Aziatische cultuur. Westerlingen worden er sowieso te makkelijk in meegezogen. Wij gaan opeens ongevraagd foto’s maken van Noord-Koreanen, alsof ze slechts objecten zijn. Thuis hoeft niemand ons uit te leggen dat dat niet netjes is. Wel was het geruststellend dat ik kinderen druk zag kletsen toen ik door een raam een onvoorbereid klasje binnen gluurde. Toch is het een vloek om daar op te groeien.

Nog griezeliger was het gigantische, raamloze oorlogsmuseum – een spookhuis vol wassen beelden van dode Amerikaanse soldaten en orwelliaanse leugens. We liepen over een donker bospad en door een schuilkelder. Een windmachine liet de kleding van een Amerikaans lijk wapperen. Er was plaats voor allerlei gesimuleerde oorlogsscènes, maar niet voor waarheid. Een video en bordjes stellen dat de Amerikanen de Koreaanse Oorlog (1950-1953) waren begonnen. In werkelijkheid was het Kim Il-sung met de ondersteuning van Jozef Stalin (1878-1953). Maar het meest frappante is dat de Chinese bondgenoten niet meer in het verhaal voorkomen. De meerderheid van de Noordelijke Strijdkrachten en doden waren Chinees, maar het solipsistische Noord-Koreaanse verhaal doet alsof Kim Il-sung in zijn eentje eerst de Japanners en toen de Amerikanen verslagen heeft. Er komen eigenlijk sowieso geen echte mensen voor in het Verhaal. Je hebt alleen de ‘Mythologische Leider’, een abstracte Koreaanse heldennatie en vijand-collectieven – nergens een realistische biografie of motief, van wie dan ook. Het is nog erger dan wat ik heb gezien in China en in het oorlogsmuseum van Yasukuni in Tokio, waar je tussen al het infantiliserende collectieve zelfbedrog her en der nog wat feitjes ontdekt. Het Pyongyangse oorlogsmuseum is de perfecte negatie van waarheidsvinding. De gekte druipt van de muren. Zou al die onwaarheid de zon voor eeuwig hebben uitgedoofd? Ik was opgelucht toen we na een klein uur het gebouw weer verlieten en er buiten nog steeds licht bleek te schijnen.

Juche
Helaas liet de volgende perversie niet lang op zich wachten. We bezochten Noord-Korea’s Bethlehem, het huisje waar de ‘Grote Leider’ zou zijn geboren in 1912 oftewel Juche-jaar één, het begin van de Noord-Koreaanse jaartelling. De gidsen noemden het een ‘heilige plek’, maar in deze kribbe heeft nooit een ware messias gelegen. Wel schonk deze valse profeet ons zijn Juche-‘filosofie’. Iets over de mens, de kosmos en nationale soevereiniteit. Juche is een zak woorden op het niveau van een mislukt opstel in havo drie, maar in Noord-Korea geldt het als de hoogste intellectuele prestatie van de mensheid.

We bezochten ook de Juche Toren ter ere van Kims ‘filosofie’ – honderdzeventig meter hoog, in de vorm van een faraonische obelisk. Ik ben niet bekend met andere filosofieën die een eigen toren nodig hadden om indruk te maken. De Aristoteliaanse Deugdenleer-Toren? De Spinozaanse Verlichtingstoren? In de lift omhoog werden we begeleid door een knappe, Engels-sprekende Koreaanse in een elegant jurkje. Het uitzicht boven was indrukwekkend, maar mijn Zweedse vriend had vooral oog voor de begerende ogen van de liftdame, die nog even een praatje kwam maken. Ondertussen broeide er ook in mijn gesprek met een Singaporese toeriste iets niet geheel Platoons. Misschien was het omdat we ons op de top van een groot fallisch object bevonden.

In de boekwinkel kocht ik een dozijn naar het Engels vertaalde boeken over Juche en de drie Kims, omdat je er heerlijke citaten uit kunt vissen. Zo lezen we in Exposition of the principles of Juche idea, deel vijf, uit Juche-jaar honderddrie: the single-hearted unity, the cream of the combination of the leader and the masses was well set up in the DPRK (Noord-Korea). De crème van de combinatie? De relatie tussen de ‘Leider’ en de massa is wel erg smeuïg. Ondertussen noemt de Koreaanse Arbeiderspartij zich ‘de partij van de liefde’. Wacht eens even, zo noemt Thierry Baudet Forum voor Democratie! Flauw dat de Koreanen niet toegeven dat ze die frase van Baudet hebben. (Hij heeft het trouwens weer van de Partij voor Naastenliefde, Vrijheid en Diversiteit.)

Ik begon op de laatste avond aan de Kim-lectuur. Terwijl de anderen in ons reisgezelschap zich in de hotelbar bezopen en gefascineerd converseerden over de ontdekking dat de dames in de kelder van het hotel niet alleen gewone massages gaven, lazen mijn Zweeds vriend en ik braaf Kim-boekjes in het tafeltje ernaast. Op een gegeven moment kwam onze Koreaanse gids langs. Hij had gedronken en greep naar het boek dat ik vasthield. We wisten dat hij een geintje wilde uithalen. Ik ken dat van Zuid-Korea, waar ik ruim zes maanden woonde met mijn Koreaanse verloofde. Hij stond op het punt om iets plagerigs over het boek zeggen, maar toen hij de kaft bekeek, bleek het over de wijze inzichten van de ‘Leiders’ te gaan. Oeps. In Noord-Korea vindt men grapjes over de ‘Leiders’ hé-lé-máál niet grappig. Hij legde het snel weg en pakte het boek dat mijn vriend vasthield – oei, dat ging ook over de ‘Leiders’. Hij wendde zich tot de stapel op tafel. Het bleken boeken over Juche. We keken hem aan. Zo van ‘ja, wat ga je nu zeggen?’ Hij stamelde those are great books en liep rechtstreeks richting de uitgang. We hadden hem verslagen, met Kimmie-kracht.

De tragedie van de Totale Mens
Ach, de Kimmies… Noord-Korea is in de ban van de ‘Totale Mens’ (niet te verwarren met Louis van Gaals ‘totale mens-principe’). Dit is het waanidee dat de partijelite en met name de ‘Leiders’ overal goed in zijn, alles weten en alle deugden in zich verenigen. Het dient ter legitimatie van de totalitaire gelijkschakeling. Als de ‘Leiders’ alwetend en zondeloos zijn, dan kunnen en moeten ze zich overal mee bemoeien, is de leiderschapscultus overal op zijn plaats en kan er buiten de officiële ideologie geen onafhankelijk gezag bestaan. Kim Jong-il schrijft bijvoorbeeld in On the Juche philosophy op pagina één: ‘Onze academische kringen missen nog steeds een correct begrip van de Juche-filosofie.’ Ze denken namelijk dat Juche slechts ‘zoiets is als een menselijke filosofie’. Gelukkig kan ‘Hij’ ze corrigeren, omdat ‘Hij’ een direct lijntje met de absolute waarheid heeft. The force is strong in zijn familie.

De tragedie van de ‘Totale Mens’ is dat ze illusionair is. Mensen zijn goed in verschillende dingen. Sommigen zijn nergens goed in; niemand is overal goed in. De machtigste politicus is normaliter niet – en zeker niet van nature – de beste wetenschapper, docent, atleet of huwelijkspartner. Daarom neigen moderne maatschappijen tot wat sociologen ‘statusincongruentie’ noemen. Mensen hebben verschillende posities in naast elkaar staande rangordes. ‘Grote Leiders’ en hun volgers ervaren dat echter als storend en verlangen naar de duidelijkheid van een ‘Totale Rangorde’. Dat is de totalitaire geest. De totalitaire geest tracht tegen het rommelige pluralisme van de menselijke conditie in, een ‘Totale Rangorde’ op te zetten. Ze doet alsof de verschillen tussen mensen absoluut zijn; alsof de ‘Hogeren’ in alles hoger zijn. Zodoende moet Kim Il-sung doorgaan voor een groot filosoof en zou Kim Jong-il een topgolfer zijn. Maar was Kim Il-sung écht goed in filosofie? Nee. Was Kim Jong-il écht een topgolfer? Ik denk dat hij even goed kon golven als ik kan hardlopen.

De totalitaire geest is infantiel en vernauwend, ja, en slecht, uiterst slecht, maar juist daarom zijn de Noord-Koreanen best te begrijpen. Want hoewel totalitarisme een onmenselijke regimevorm is, is het verlangen naar totalisering maar al te menselijk. Immers, als we iemand voor specifieke kwaliteiten bewonderen, wil dan niet iets in ons die persoon ’totaal’ aanbidden? En willen we in het diepste van onze ziel, zelf niet ook gewoon ’totaal goed’ zijn, in plaats van goed-als iets of goed-in iets, wat altijd relatief en relativeerbaar is? Ergens verlangen we allemaal naar een onmogelijke ‘Totaliteit’.

De staat Israël bestaat zeventig jaar en dat is niet onopgemerkt gebleven. Dagelijks vonden er demonstraties plaats aan de grens tussen Gaza en Israël waarbij Israël met scherp schoot en er doden en gewonden vielen. De situatie in Gaza is onhoudbaar. Bijna twee miljoen mensen zitten er opgesloten in de grootste gevangenis ter wereld. Dat Israël de grenzen gesloten houdt is vanuit veiligheidsoverwegingen begrijpelijk, maar Gaza grenst aan nog een land, dat geen enkele reden zou moeten hebben de grenzen gesloten te houden en dat is Egypte. Egypte beschouwt het Hamas-bestuur van Gaza als potentieel staatsgevaarlijk en zo vinden de voormalig gezworen vijanden elkaar dus in het afsluiten van de strook met de noodlottige gevolgen voor de bewoners ervan.

In de overige bezette gebieden volgt Israël een harde administratieve politiek waarbij het de levensruimte van de Palestijnen letterlijk, maar ook figuurlijk probeert zo klein mogelijk te houden of te maken. Steeds meer Palestijnen wordt de toegang tot Jeruzalem ontzegd en dat terwijl zij deze stad ook als hoofdstad beschouwen. De ‘erkenning’ van de Amerikaanse president Trump van Jeruzalem als hoofdstad van Israël heeft de situatie van de Palestijnen er niet beter op gemaakt. Zij lijden.

En datzelfde lijden is wat de Joden gedreven heeft tot het stichten van hun staat in 1948. Gezegd wordt dat de Holocaust de trigger was tot het opzetten van deze staat, maar de gedachte aan een Joods thuisland dateert al van voor de opkomst van de nazi’s toen Theodor Herzl in 1895 zijn Der Juden-staat: Versuch einer modernen Lösung der Juden-frage schreef. Naast de Holocaust zijn er meer periodes geweest waarin de Joden in Europa vervolgd en gedood werden. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er eerder meer dan minder Europese landen waar de Joden uitgezet waren, met Spanje en Portugal als meest in het oog springend, maar ook Engeland en Frankrijk waren ze ooit uitgejaagd.

De Joden hebben een geschiedenis van fysiek en administratief lijden van eeuwen lang achter zich en het is daarom zo dramatisch vast te stellen dat zij nu de oorzaak zijn van vergelijkbaar lijden van de Palestijnen in de bezette gebieden. In Gaza wordt al gesproken van een genocide, een vergelijking die uiteraard volkomen mank gaat. De Palestijnen lijden, maar vergeleken met het lijden van het Joodse volk door de eeuwen heen hebben zij nog wel een weg te gaan.

Dat laatste klinkt cynisch en dat is het ook en waar ik voor pleit is dat aan dat lijden een eind komt. Maar waar ligt dan de oplossing? Ik heb niet vaak over Israël en de Palestijnen geschreven, omdat het een onderwerp is dat mensen ertoe brengt je een antisemiet of een islamofoob te noemen, al naar gelang je stellingname. Maar ik neem dit voor lief en presenteer hier een aantal van mijn gedachten.

Bij Wakker Nederland op zondagmorgen 22 april was journalist Hans Knoop te gast naar aanleiding van diezelfde zeventigjarige verjaardag van Israël. Hij was het die een bekend mantra herhaalde: Israël kan het zich niet permitteren de tweede slag te slaan. Israël moet altijd als eerste slaan. Doet het dan niet, dan loopt het, het risico van de kaart geveegd te worden. Knoop zei dat onder andere naar aanleiding van de Iraanse dreiging vanuit Syrië die steeds groter wordt. Mijn positie in dit debat ondersteunt deze visie. Zullen Arabieren en Iraniërs, soennieten of sjiieten, echt het bestaansrecht van Israël accepteren, ook als het land zich in een kwetsbare (lees: vernietigbare) positie bevindt? Ik denk van niet. Ik denk dat de Arabieren en Iraniërs, mocht de kans daar zijn, alsnog hun kans zullen grijpen ‘de Joden de zee in te jagen’. Wie twijfelt of dat zo is, kijkt naar wat er in Syrië gebeurt, waar Arabieren elkaar in soorten en maten over de klink jagen. Als het onder elkaar zo gaat, hoe zal het dan met een gemeenschappelijke tegenstander gaan? De vraag stellen is de vraag beantwoorden.

Ik vrees dat als Israël straks vijfenzeventig jaar bestaat en daarna tachtig en dan honderd, we nog steeds met hetzelfde probleem te maken hebben. Het valt te hopen dat de oplossing van het Palestijnse probleem niet zo lang op zich laat wachten als dat van de Joden indertijd in Europa en ook dat het lijden van de Palestijnen niet nog erger wordt. Maar ik heb er een hard hoofd in, ook al omdat de vermeende (Arabische) vrienden van de Palestijnen het op alle fronten laten afweten, net als indertijd de Europanen dat deden met de Joden. Het is op een andere manier, maar helaas, de geschiedenis herhaalt zich telkens weer.

Het actualiteitenprogramma Nieuwsuur pakte onlangs flink uit met een drieluik over de financiering van moskeeën in Nederland. Uit geheime overheidsstukken waarop de journalisten de hand hebben weten te leggen zou blijken dat ongeveer tien procent van de vierhonderdvijftig moskeeën in Nederland gefinancierd zou worden vanuit landen in de Golf-regio, met name Saoedi-Arabië en Koeweit. Sinds 2010 zouden die landen het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken regelmatig op de hoogte stellen van financieringsverzoeken door Nederlandse moskeeën. Daarvan zijn lijsten gemaakt. Dat die lijsten niet openbaar zijn gemaakt heeft te maken met diplomatieke mores. Bovendien is Saoedi-Arabië zoals bekend een goede bondgenoot van het Westen, dus liever geen gedoe. Want gedoe kun je verwachten bij zoiets.

Wat is hier aan de hand? Vanwaar die commotie? De reportage geeft geen inzicht in de besteding van het geld, maar gaat over wat wordt beschouwd als de directe gevolgen van de financiële transacties. Zo zouden predikers vanuit de regio naar Europa komen om hier lezingen en preken te houden in de moskeeën. Een aantal van deze predikers verkondigt de wahabitische leer, een conservatieve stroming binnen de islam die in Saoedi-Arabië wijdverbreid is. Het zou een variant zijn van ‘het salafisme’, dat oh zo handige containerbegrip. In de reportage worden beelden getoond van conservatieve predikers gekleed in witte keffiyeh die in het Arabisch hun gehoor in moskeeën toespreken. Zonder meer ferme intolerante, vrouwonvriendelijke en anti-democratische uitspraken. Laat daar geen twijfel over bestaan.

Ook komen de onvermijdelijke deskundigen aan het woord. Zij spreken over de met oliedollars gefinancierde zendingsdrang van Saoedi-Arabië, de export van conservatieve en intolerante opvattingen naar Europa, de ‘groeiende invloed’ van het ‘onverdraagzame’ salafisme en het veronderstelde verband tussen salafisme en jihadistisch geweld. NCTV-baas Dick Schoof (kan niet missen) heeft al eerder in een geheime memo ervoor gewaarschuwd dat het aantal salafistische instellingen in Nederland de afgelopen jaren flink is gegroeid. Ook imams en moskeebestuurders spreken hun zorg uit over deze ontwikkelingen. En dat allemaal op basis van een lijst van subsidieverzoeken die de overheid onder de pet wilde houden.

Ik wil de zorg over onverdraagzame predikers niet afdoen als overdreven paniekvoetbal, hoewel er wel een hoop meer over te zeggen valt dan in de reportage naar voren komt. Ze komen hier, dat is duidelijk. Maar dat wisten we allang en ook dat er geld stroomt. Donaties uit binnen of buitenland aan religieuze instellingen zijn grondwettelijk niet verboden. Ze vallen onder godsdienstvrijheid en zijn van alle tijden. Ook onder moslims. Lang maakte niemand zich daar druk om. Maar die tijd is voorbij. Nu wordt er een rechte lijn getrokken tussen financiering, inmenging, botsing van waarden, radicalisering en integratieproblemen. Ongetwijfeld zijn veel van die financieringsverzoeken puur en alleen gedaan om een moskeeproject te betalen. Overigens is dat niet alleen geld uit de Golf-regio. Lokale moslims zijn over het algemeen niet erg kapitaalkrachtig en dus zijn aanvullende middelen nodig. Daar zullen in veel van de gevallen geen verdere voorwaarden aan verbonden zijn.

Maar zelfs dan lijkt het me niet echt opzienbarend dat met die financiering de geldschieters in sommige gevallen ook invloed verwerven. Je kunt het naïef noemen dat een moskeebestuur zich dat niet voldoende realiseert. Wie betaalt, wil ook meepraten en meebeslissen. Al eerder is naar buiten gekomen dat er achteraf conflicten zijn uitgebroken, omdat geldschieters meer invloed eisten op de agenda van het lokale bestuur, waar bestuursleden op hun beurt niet van gediend waren. Het ligt nogal voor de hand dat die inmenging niet alleen gaat over de kleur van de bakstenen.

Vrijwel direct reageert het kabinet met de aankondiging dat het gaat proberen die geldstromen uit het buitenland te stoppen. Repressie en stoere taal. Meer controle, betere indamming, ruimer verbod, ook al is dat grondwettelijk zeer problematisch. Maar het is vooral ook enorm paternalistisch. Kennelijk komt het bij niemand op eens te kijken hoe door gewone moskeebezoekers over die predikers wordt gedacht. Ze prediken hier, maar hoe wordt hun boodschap ontvangen? Alleen terrorismedeskundige Bart Schuurman uit Leiden zegt daar iets over in de reportage. Op de vraag hoe uitspraken van een prediker moeten worden beoordeeld stelt hij dat het uitspraken zijn ‘van een gezagsfiguur, van iemand met extra invloed op zijn toehoorders, mag je aannemen’.

Precies, dat nemen we maar aan. Dat is nu precies waar dit soort reportages, hoe spectaculair ze ook mogen lijken, de plank misslaan. Iemand uit Saoedi-Arabië hier parachuteren zegt helemaal niets over diens gezag, legitimiteit en uitstraling. Hoeveel invloed deze figuren hebben is allerminst vanzelfsprekend. Uit onderzoek blijkt al veel langer dat de invloed vanuit het buitenland door gewone moslims steeds meer als problematisch wordt gezien. Moslims hier kunnen inmiddels heel goed zelf bepalen wat ze willen. Daar hebben ze geen woordvoerders, journalisten of deskundigen voor nodig die over hun hoofd vertellen hoe het zit.

Voor het examengala van onze school, een soort symbolische afsluiting van het jaar, hadden we een gelegenheid in Amsterdam-Oost afgehuurd, een centrum voor ‘cultuur en maatschappelijke betrokkenheid’ waar normaal gesproken gezonde buurtmoeders samenkomen en dat verder is gespecialiseerd in evolution dance en ekofood. Zo las ik in de folder. Geen idee wat dat precies is, maar het leek me een perfecte plek voor ons examengala, al zag ons programma er wel wat anders uit.

Angele uit mijn mentorklas zou het deejayen voor haar rekening nemen. Angele werkt al regelmatig als dj in clubs in Amsterdam en omstreken. Daarnaast hadden we nog twee optredens geregeld. Het eerste optreden werd verzorgd door twee leerlingen uit klas E42. Twee Surinaamse jongens, nonchalant rappend in de microfoon, waarbij er af en toe iets misging in de coördinatie. En dan was er nog een hoofdact: Soeraya. Op jonge leeftijd ontdekt in de Voice Kids.

Vorig jaar zat ze nog bij ons op school en bij mij in de klas voor Nederlands. Ze wilde een muziekopleiding doen, maar om daarop te komen moet je minstens kaderniveau vmbo hebben, anders mag je niet beginnen. Dat was nog wel even een probleem, want ze was meer niet dan wel op school. Om over de examens nog maar te zwijgen. Soeraya is een draak, maar ik was erg dol op haar. Voor een aardig woord deed ze alles. Natuurlijk, ik stond volledig in mijn recht om dingen van haar te eisen, om te zeggen ‘als jij je huiswerk niet doet, mag je geen examen doen’. Maar het punt is, dat werkte dus niet bij haar. ‘Douw dat examen maar in je reet’, zei ze tegen een collega. Maar als ik zei ‘ach, Soeraya, wanneer ga je dat inleveren? Ik weet dat je het kan, je moet het alleen even doen’. Dan was het een ander verhaal.

Toen ik een keer uitgenodigd was voor een radioprogramma, vroeg ik of ze meeging. Dat wilde ze wel. Met nog drie andere leerlingen hadden we bij mij thuis afgesproken. We moesten in Hilversum zijn en ik had niet verwacht dat ze zou komen, maar ze kwam wel. Het was een programma van Tijs van den Brink en het ging over een rapport dat net verschenen was, waarin stond dat kinderen van nu totaal geen discipline hebben. Dus Tijs vroeg haar ‘in het rapport staat dat jullie geen discipline hebben, wat vind je daarvan?’ Nou, daar had Soeraya wel een mening over. ‘Sorry hoor’, zei ze. ‘Maar dat rapport, daar klopt echt níéts van. Als er íémand gemotiveerd is om het diploma te halen, dan ben ik het wel.’ Als je haar hoorde praten dacht je echt: wat een topleerling is dit! En dat zei Tijs na afloop ook tegen mij. ‘Nou, als dit staat voor het vmbo, dan ben ik zeer hoopvol gestemd’, zei Tijs. ‘Dat mag ook best’, zei ik.

Uiteindelijk heeft Soeraya haar diploma niet gehaald. Te veel verzuim, examens niet afgerond, dan lukt het niet. Maar met haar carrière in de muziek gaat het prima, ondertussen staat ze onder contract bij een platenlabel.

Om halfelf was het dan zover. Vijf minuten voor het optreden kwam ze aan. Achter in de auto, een aankomst als een echte diva, met chauffeur en al, goed gemake-upt, optreedkleding aan, hippe trainingsbroek, glimmend bomberjasje en een Louis Vuitton-tasje dat waarschijnlijk vele malen duurder was dan wat erin zat. Geen steek veranderd. ‘Juffie!’ Of ik haar tasje tijdens het optreden wilde bewaken, want zo’n tasje geef je niet af bij wat voor garderobe dan ook.

Vier nummers ging ze doen, met een eigen dj. ‘Dit nummer staat op mijn nieuwe cd, die komt 27 april uit’. Het leek het publiek maar matig te interesseren, maar dat deerde Soeraya niet. En toen was het al tijd voor het laatste nummer. ‘27 april komt dus de cd uit, he!’ Voor haar diploma was ze gezakt, maar over andere dingen hoeven we Soeraya niks te leren. ‘Dank u juffie.’ Ze pakte haar tasje aan en weg was ze. Angele boog zich weer over haar draaitafel en het feest ging door alsof er niets gebeurd was. En als Soeraya eenmaal beroemd is, zullen we allemaal tegen elkaar zeggen ‘weet je nog wel, die avond, dat ze optrad op dat feestje van het MCO, ik was erbij!’

De namen in deze column zijn gefingeerd.