Onze zoon van 25 is een voorstander van het politieke idee van voluntarisme. Hij wil dat mensen zelf weer samen verantwoordelijkheid nemen voor maatschappelijke vraagstukken in plaats van die af te schuiven naar een steeds groter wordende overheid. Ik wil als denkoefening het idee van voluntarisme gebruiken om op een andere manier naar oplossingen voor de vluchtelingenopvang te kijken.

Uitgaande van het principe van het voluntarisme kunnen we met z’n allen besluiten dat de mensen die geen vluchtelingen willen helpen dat niet hoeven te doen en ook niet de financiële verantwoordelijk mee hoeven te dragen voor de opvang. Daar staat tegenover dat diegenen die de vluchtelingen wèl willen helpen en opvangen dat ook kunnen doen. En wel op de door hen gewenste manier. Stel dat een kwart van de mensen in Nederland echt bereid is vluchtelingen te helpen. Dat zijn een paar miljoen volwassen mensen. Met de circa 60.000 vluchtelingen die dit jaar gekomen zijn komt dat neer op groepen van 35 volwassenen die de verantwoordelijkheid nemen voor één vluchteling. Die 35 personen organiseren woonruimte, zorgen er samen voor dat de vluchteling Nederlandse les kan volgen en, indien nodig, onderwijs kan volgen. Zij helpen ‘hun’ vluchteling op weg en zij dragen daarvoor samen de kosten. De ervaring leert dat zij dit samen zullen doen op een efficiënte en kostenbewuste manier. De groep is het netwerk waardoor iemand zo snel mogelijk op eigen benen kan komen te staan. Ook de vluchtelingen kunnen zelf aangeven wat voor type opvang zij wensen en in welk netwerk zij bij voorkeur opgevangen willen worden. Samen met de voorkeur van de groep mensen die de opvang gaat verzorgen kan er zo een goede match gemaakt worden.

Dit idee bouwt natuurlijk voort op wat er nu al in de samenleving door duizenden vrijwilligers wordt gedaan. Ook nu al weten individuele mensen elkaar te vinden via Facebook en WhatsApp-groepen en vullen de gaten die de autoriteiten in de opvang lieten vallen. De vluchtelingen participeren hierin, zijn deel van de groepen en daarmee nemen zij hun plaats in Nederlandse netwerken in. Het hierboven geformuleerde idee is alleen een radicalere variant hiervan, omdat het de mensen zelf werkelijk de verantwoordelijkheid geeft over de opvang.

Waarom ben ik voor het associatieverdrag? Daarvoor heb ik twee argumenten. Ten eerste ben ik van mening dat in deze tijd van crisis een intensievere samenwerking tussen landen het enige juiste is. Het is een antwoord op het heilloze nationalisme dat steeds meer om zich heen grijpt in Europa en dat ieder ander land als potentiele vijand beschouwt. De EU stuntelt in de vluchtelingencrisis, neemt geen besluiten en laat EU-lidstaten hun gang gaan met hun nationalistische plannenmakerij zonder dat er ook maar één sanctie wordt opgelegd.

Het argument dat de Europese instituties niet democratisch genoeg zijn en dat afzonderlijke landen in Europa dat democratisch tekort moeten bestrijden klinkt niet onredelijk. Maar moet dat worden aangepakt door een nationalistische stap terug? Natuurlijk niet. Natiestaten zijn niet per definitie democratischer dan een Europees federatief verband, maar dat is wel wat nationalistische partijen en bewegingen keer op keer beweren. Meer dan 100 jaar geleden werd hetzelfde gezegd over natiestaten. Die golden toen als onnatuurlijke gedrochten. Te groot en te onpersoonlijk voor de menselijke maat. Nu bedienen de PVV en groeperingen als Forum voor Democratie en Burgercomité-EU zich van bedenkelijke nationalistische retoriek, ze beweren dat de natiestaat de enige natuurlijke politieke eenheid is. Niemand legt ze het vuur aan de schenen en eist een onderbouwing van die bewering. Een partij als de SP, die zeer kritisch is ten aanzien van het democratisch gehalte van de EU, laat zich met hun verzet tegen het associatieverdrag voor dit nationalistische karretje spannen.

Europese instituties zijn niet per definitie minder democratisch dan nationale instellingen. Het antwoord op de crisis is niet een terugval in nationalistische sentimenten. Dat zal uiteindelijk echt schadelijk blijken voor de democratie. Het gaat erom dat de samenwerking verbreed en uitgebreid moet worden. Juist de verdere integratie van Europa betekent dat we het democratische gehalte niet als vanzelfsprekend aannemen maar dat we de democratische controle uitermate serieus moeten nemen.

Er zijn ook tegenstanders van het associatieverdrag die wijzen op de situatie in Oekraïne. Het land is corrupt, lapt milieuregels en regels voor dierenwelzijn aan zijn laars en voldoet niet aan de standaard die de EU hanteert voor fatsoenlijke landen. Dat kan best waar zijn, maar is dat een reden om het land uit te sluiten van samenwerking met de EU? Dan weet ik nog wel een paar kandidaten die wel lid zijn van de EU. Juist door de deur voor Oekraïne dicht te gooien worden omstandigheden gecreëerd en krachten gemobiliseerd die de democratie om zeep zullen helpen. Dat is precies hoe het ook Turkije is vergaan. De huidige politieke koers en het autocratische optreden van de regering en van de president zijn voor een belangrijk deel te verklaren uit die Europese weigerachtigheid. Vanaf het moment dat een lidmaatschap voor Turkije van de EU in het verschiet lag werd het land aan het lijntje gehouden.

Turkije moest eerst voldoen aan de Kopenhagen-criteria voordat er over toetreding kon worden onderhandeld. Dat zijn terechte eisen, maar je bereikt dat niet door de deur keer op keer dicht te gooien. Natuurlijk is de Turkse regering in eerste instantie een zaak van de Turkse bevolking, maar het is zeer waarschijnlijk dat een meer coöperatieve houding van de kant van Europa de politieke ontwikkelingen in het land in een andere richting hadden kunnen sturen.

Laten we met Oekraïne niet dezelfde stomme fouten maken. In plaats van het land hooghartig en elitair af te wijzen, moeten we een intensievere samenwerking juist bevorderen. Vrienden en bondgenoten kun je en moet je op hun fouten wijzen. Als Oekraïne nu zou worden afgewezen geef je het anti-democratische nationalisme de wind in de zeilen. We kunnen ertoe bijdragen dat dat niet gebeurt door op 6 april niet naar de stembus te gaan.

Houellebecq is één van de grootste hedendaagse schrijvers en zoals wel vaker het geval is met zijn boeken, riep Soumission in Frankrijk en ver daarbuiten heftige discussies op. Je kunt het boek lezen als een satire op de angst voor de islam of als een kritiek op de islam. De meeste mensen lezen het echter als een beschrijving van een toekomstige Europese samenleving waarin een monolitisch blok van moslims de meerderheid is gaan vormen en langs democratische weg de macht heeft overgenomen.

Soumission is geen wetenschappelijke studie, het is een roman. Het gaat niet over de werkelijkheid. Zo is van een islamitische meerderheid in Frankrijk voorlopig geen sprake. Nu is zo’n 8 procent van de Franse bevolking islamitisch en in 2030 zal volgens het Amerikaanse Pew Research Center niet meer dan 10 procent van de bevolking islamitisch zijn.

Het onderwerp van het boek van Houellebecq appelleert wel aan een breed gedragen angst: de angst voor de islam en voor islamisering. En deze angst verkoopt. Geert Wilders weet dat ook. Hij kan deze angst als geen ander exploiteren. Feiten doen dan al snel niet meer ter zake.

Wat zijn die feiten? 

In 2015 schatte het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) op basis van de Enquête Beroepsbevolking (EBB), waaraan circa 460.000 volwassen personen (18 jaar of ouder) deelnamen, dat 4,9 procent van de Nederlanders boven de 18 jaar zichzelf als moslim beschouwt. Dat betekent dat 660.000 volwassen Nederlanders vinden dat ze moslim zijn. Het aantal Nederlanders onder de 18 dat te beschouwen is als moslim, wordt door demografisch feitenchecker Flip van Dyke geschat op 337.000. Dat is inclusief kinderen van de derde generatie. In totaal waren er in 2015 967.000 moslims in Nederland, 5,75 procent van de bevolking.

Volgens het Pew Research Center zal dat percentage in 2030 zijn gestegen tot 7,8 procent en tot 9,4 procent in 2050. Pew gaat daarbij uit van een vruchtbaarheidscijfer voor moslims in Nederland van 2,4 procent, dalend in de periode tot 2050 tot 2,3 procent. Dit cijfer is zeer waarschijnlijk aan de hoge kant, omdat het vruchtbaarheidscijfer onder Turkse en Marokkaanse vrouwen, nu al gedaald is naar 2,1 procent. In de cijfers van Pew is geen rekening gehouden met de huidige instroom van asielzoekers uit islamitische landen, maar ook de remigratie lijkt niet te zijn verrekend. Zo was het aantal mensen van Turkse, Marokkaanse, Afghaanse en Somalische herkomst dat in 2015 Nederland verliet hoger dan het aantal dat zich hier vestigde.

Volgens Pew stijgt het aantal moslims, maar minder snel dan bijvoorbeeld het aantal ongelovigen dat in dezelfde periode van 42 procent (2010) zal toenemen tot 49 procent (2050).  Het aantal christenen zal de komende jaren dalen van 51 procent naar 40 procent, maar dat aantal blijft in 2050 nog altijd 4 keer zo groot als het aantal moslims.

In 2014 publiceerde het CBS De religieuze kaart van Nederland. Daaruit bleek dat in 3 van de 12 provincies moslims meer dan 5 procent van de bevolking vormen. Dat zijn Zuid-Holland (7,1 procent), Noord-Holland (6,4 procent ) en Flevoland ( 6,1 procent). Daarna volgt Utrecht met 4,5 procent. In Drenthe wonen de minste moslims: daar vormen ze slechts 0,4 procent van de bevolking.

In 34 van de 408 gemeenten ligt het percentage moslims boven de 5,5 procent. Relatief wonen de meeste moslims in Den Haag, waar 14,1 procent van de bevolking islamitisch is. Andere gemeenten met relatief veel moslims zijn Rotterdam (13,3 procent), Leerdam (12,2 procent), Schiedam (11,8 procent) en Amsterdam (11,3 procent). Ook in Maassluis (10,6 procent) en Bergen op Zoom (10,5 procent) is meer dan 10 procent van de bevolking moslim. In 163 van de 408 gemeenten vormen moslims minder dan 1 procent van de bevolking en in 64 gemeenten is 0,0 procent van de bevolking islamitisch.

Op provinciaal en stedelijk niveau vormen moslims in het grootste deel van het land dus een kleine minderheid.

Cijfers op wijkniveau zijn niet beschikbaar, maar de kans is groot dat moslims in enkele buurten in de grote steden wel een meerderheid vormen. Datzelfde geldt ook voor diverse scholen en bedrijven in die steden.

Een politieke macht vormen de moslims amper. Op stedelijk niveau nog enigszins. In Den Haag waar 14 procent van de bevolking islamitisch is, haalden de twee islamitische partijen (Partij van de Eenheid en de Islam Democraten) in 2014 samen 7 procent van de stemmen. In Rotterdam wist de islamitische politieke partij Nida 4,8 procent van de stemmen te behalen, goed voor 2 van de 45 zetels in de Rotterdamse gemeenteraad.

Op landelijk niveau vormen moslims een kleinere electorale factor: de 660.000 volwassen Nederlanders die zichzelf als moslim beschouwen zijn niet allemaal kiesgerechtigd en degene die dat wel zijn, zullen, net als andere Nederlanders, niet allemaal gaan stemmen. Stel dat de helft van hen dat wel doet, dan zijn ze bij een kiesdrempel van 60.000 stemmen waarschijnlijk hooguit goed voor 5 zetels in de Tweede Kamer. Lang niet alle Nederlandse moslims zullen echter de behoefte hebben om op een islamitische partij te stemmen, als het al überhaupt lukt een partij te starten waarin veel moslims zich herkennen.

Maar de islam institutionaliseert in Nederland toch razendsnel? Nee. Het aantal moskeeën wordt al jaren geschat tussen de 450 en 500. Moskeeën worden hooguit meer zichtbaar door locatie en uiterlijk of groter door fusies en samenwerking. Slechts 5 procent van alle moslimkinderen gaat naar een islamitische basisschool en er is in heel Nederland slechts één middelbare school op islamitische grondslag.

De geschiedenis van de Nederlandse moslimomroepen is een aaneenschakeling van tragische mislukkingen. Het is Nederlandse moslims nimmer gelukt een samenwerkingsverband te vormen waarin alle religieuze en etnische stromingen vertegenwoordigd waren.

De geschiedenis van islamitische instituties in Nederland maakt duidelijk dat van eenheid binnen de Nederlandse islamitische gemeenschap in de verste verte geen sprake is. De islam kent in Nederland een enorme diversiteit aan religieuze en etnische stromingen die niet of op zijn hoogst in zeer beperkte mate samenwerken.

De islamitische gemeenschap in Nederland is en blijft te klein, politiek te zwak en intern te veel verdeeld om een bedreiging voor de Nederlandse waarden van Zijlstra, Wilders of PEGIDA te vormen.

Zelfislamisering

Ten slotte wordt er gewaarschuwd voor ”zelfislamisering”. Wanneer dat betekent dat mensen zich beperkt in hun vrijheid voelen uit angst voor islamitisch terreur, dan kan hier niet anders dan krachtig stelling tegen genomen worden. Journalisten, tekenaars, politici, cabaretiers en alle andere stervelingen moeten zich in alle vrijheid, zonder angst voor geweld kunnen uiten. Waarbij de kanttekening moet worden gemaakt dat geweldsdreiging niet alleen uit islamitische hoek komt, maar bijvoorbeeld ook van tegenstanders van azc’s die lokale politici bedreigen.

Over zelfislamisering wordt echter ook gesproken wanneer een school met voornamelijk islamitische leerlingen Tweede Pinksterdag willen vervangen door het Suikerfeest. Of wanneer een bedrijf met veel islamitische medewerkers of klanten halal-producten verkoopt. Je kan dat als een bedreiging van joods-christelijke waarden zien, maar ook als een vorm van juist typische Hollandse koopmansgeest waarbij veel waarde wordt gehecht aan de wens van de klanten.

Het aantal moslims neemt in Nederland toe. Dat kun je ”islamisering” noemen, maar wanneer je bang bent dat een toename van het aantal moslims leidt tot een bedreiging van Nederlandse waarden, dan lijd je aan wat de socioloog Willem Schinkels een ernstige vorm van ”sociale hypochondrie” zou noemen. Dan gedraag je je als een paranoïde patiënt zonder zelfvertrouwen, die overal om zich heen bedreigingen ziet. Het recept? Meer feitenkennis, meer zelfvertrouwen en zelfbewustzijn. En ga eens in gesprek met een Nederlandse moslim, dan zal je merken dat de meesten grotendeels dezelfde waarden delen. Met die bagage kun je met veel genoegen en zonder angst een roman van Houellebecq lezen.

In de eerste plaats kan worden vastgesteld dat de Turkse pers zich niet laat muilkorven. Zaman was nog niet ontmanteld of de redactie bracht al een andere krant uit onder een andere naam. Ze was slim: ze had deze actie zien aankomen, financiële middelen apart gezet en de technische voorbereidingen getroffen om met een nieuwe krant te komen. Nu besef ik wel dat het niet alle overgenomen kranten is gegeven om stante pede met een nieuwe krant uit te komen, maar Erdogan is wel gewaarschuwd. De pers is niet onder de indruk van zijn actie.

De gebeurtenissen rond Zaman doen me ook denken aan de Gezi Park-protesten. Een waaier aan bevolkingsgroepen ging de straat op, oorspronkelijk naar aanleiding van de voorgenomen verwijdering van een park in het centrum van ?stanbul, maar feitelijk om haar ongenoegen te uiten over het autocratische beleid van de president. De protesten werden hard neergeslagen, maar de geest was uit de fles en dat is hij nog steeds.

Erdogan en zijn trouwe vazal premier Davutoglu hebben de woede van nog meer mensen op de hals gehaald. Het neerschieten van een Russische straaljager die over Turks grondgebied zou hebben gevlogen lokte felle reacties van de Russische president Poetin op. Het toeristische vliegverkeer tussen beide landen werd stopgezet met als gevolg dat veel Russische boekingen werden geannuleerd en hotels aan de Turkse zuidkust leegstaan.

Ook in de kwestie van de Koerden gaat Erdogan vol op het orgel. Waar hij tijdens zijn bewind eigenlijk al heel ver gekomen was met het vredesproces met de Koerden, daar wijzigde zich de situatie dramatisch met als resultaat dat steden in het (zuid)oosten van het land nu het toneel zijn van beschietingen en ontheemding. Erdogan vreest voor de vestiging van een Koerdische entiteit in het volkomen gedesintegreerde Syrië en de invloed die deze staat in wording kan hebben op het onafhankelijkheidsstreven van de PKK. Bovendien moet Erdogan zuur vaststellen dat de Amerikanen de Syrische Koerden steunen in hun strijd. De vraag is hoe lang Erdogan zijn strafexpedities kan voortzetten tegen de Koerden.

Tijdens de laatste Turkse-Europese top is een principeakkoord bereikt over de vluchtelingencrisis. Vanzelfsprekend presenteerde Davutoglu het akkoord als een succes in zijn land. Maar Turkije moet nu echt gaan doen wat het al die tijd verzuimd heeft te doen: de lekke westgrens definitief afsluiten. Openhouden is geen optie meer, omdat Griekenland dan een grote gevangenis wordt, de Balkan is immers afgesloten, en een nog grotere crisis in Griekenland, feitelijk veroorzaakt door Turkije, kan het hele akkoord, het toegezegde geld en de opheffing van de Europese visumplicht, in gevaar brengen.

Zo kan het ook zomaar zijn dat Erdogan in dit nu al historische jaar pas op de plaats moet gaan maken. Er zijn eenvoudigweg te veel factoren, binnenlandse en buitenlandse, die zijn politieke bestaan bedreigen. De oude Zaman heeft hij vakkundig de nek omgedraaid, maar de geest van vrijheid en democratie krijgt hij niet meer terug in de fles.

De justitiële coup bij Zaman komt, gezien wat er de afgelopen paar jaar is gebeurd, zeker niet onverwachts. Sinds Erdogan met de verloren verkiezingen van juni de mogelijkheid van verlies van de macht onder ogen heeft moeten zien, staat alles in het teken van machtsbehoud. Het laten mislukken van de coalitieonderhandelingen en het opstoken van de Koerdische brandhaard waren de eerste middelen om dit te bereiken; zijn ik-of-de-chaos-campagne voor de nieuwe verkiezingen in november werd vervolgens met herovering van de absolute meerderheid beloond. Om het risico bij volgende verkiezingen te minimaliseren, moet nu de pers monddood worden gemaakt: het soort van gelijkschakeling waarvan het meest sprekende voorbeeld geleverd wordt door Poetin. Die is in Syrië de grote geostrategische tegenstander, maar mentaal een grote geestverwant.

Laat ik eerlijk zijn: dat Erdogan zover zou gaan en ook zover kan gaan als hij inmiddels gaat, had ik een paar jaar geleden niet verwacht. Ofschoon altijd een stuk sceptischer dan degenen die Turkije in ijltempo Europese waarden meenden te zien omhelzen, was ik er van uitgegaan dat weliswaar enerzijds een modeldemocratie (en daarmee een EU-lidmaatschap) niet in enige decennia binnen handbereik zou liggen, maar dat ook, anderzijds, Turkije niet meer in een volslagen schijndemocratie à la Rusland zou kunnen veranderen. Het zat er tussenin, en zou er mijns inziens nog lang tussenin blijven zitten.

In mijn ogen verhield Turkije zich in dat opzicht tot Egypte, als Oekraïne zich verhoudt tot Rusland. In Egypte en Rusland stelt de civil society niets voor, en vormt Justitie volledig het verlengstuk van de politiek. Telefoonrechtspraak heette dat in Moskou in Sovjet-tijden: het Kremlin liet de rechterlijke macht weten welke straf aan tegenstanders opgelegd moest worden – en bij Sisi gaat het er sinds zijn coup de facto niet anders aan toe dan bij Poetin. Verkiezingen zijn een scherts, en kunnen er, door de greep op de pers, met onwaarschijnlijk hoge percentages gewonnen worden. Demonstreren daartegen durft (vrijwel) niemand, en in elk geval blijft dat zonder effect. Het zijn slechts bescheiden minderheden die protesteren; zowel in Caïro als in Moskou gelooft de overgrote meerderheid van de bevolking heilig in ‘sterke leiders’ met bijbehorende macht.

In Oekraïne en Turkije is daarentegen – zie Maidan en Taksim – het maatschappelijk middenveld te sterk ontwikkeld (en de burger daardoor te zelfbewust) om zo maar even terzijde geschoven te kunnen worden. Tegelijk is, dat middenveld ook nog te zwak om echt te kunnen overwinnen, mede getuige de endemische corruptie. Jongere generaties komen daartegen massaal in verzet, maar ontberen de middelen om een definitieve doorbraak ten goede te forceren. Daarvoor zijn de oude structuren en is de oude cliëntelistisch-patriarchale mentaliteit te taai, wat tot een permanente crisissituatie en een heen-en-weer-golven tussen meer democratie en meer autocratie leidt.

Het is een strijd die zeker nog decennia zal duren. In Oekraïne gaat het momenteel met veel vallen en opstaan even de goede kant op, in Turkije – dat moet inmiddels helaas zonder enige reserve geconstateerd worden –daarentegen juist in hoog tempo bergafwaarts. Veel meer en veel sneller bergafwaarts ook dan ik zelf tot voor kort voor mogelijk had gehouden, ervan uitgaande dat Erdogan s verdere machtsusurpatie zoveel verzet zou oproepen dat Erdogan er zélf voor terug zou schrikken die door te zetten. Niet in de laatste plaats met het oog op de publieke opinie in de EU, waarvan Turkije officieel immers nog altijd lid wil worden.

Alleen is die rem nu weggevallen, omdat Brussel even geen enkele consequenties aan het opdoeken van de rechtsstaat durft te verbinden. Europa staat erbij en kijkt ernaar, omdat het voor de oplossing van de momenteel als meest bedreigend ervaren crisis – de enorme instroom aan vluchtelingen uit vooral Syrië – van de goodwill van Turkije afhankelijk weet. Al eerder werd de publicatie van een eigen kritisch EU-rapport over de mensenrechtensituatie in Turkije door de Europese politieke top als nu-even-niet-opportuun uitgesteld, teneinde Erdogan in zijn verkiezingscampagne niet voor de voeten te lopen. Inmiddels kijkt Europa nog veel meer weg dan voorheen.

Daarbij speelt ongetwijfeld een rol dat juist op een, nu voor Europa zo cruciaal punt, Brussel weinig recht heeft om Ankara te bekritiseren: inzake het vluchtelingenbeleid. Ankara kan niet nalaten er vilein op te wijzen dat het zelf zonder stennis te schoppen zo’n 3 miljoen vluchtelingen op circa 80 miljoen inwoners opvangt, en Europa bij amper een derde daarvan op een zesmaal zo grote bevolking al in paniek raakt. Daarom durft Brussel nu helaas geen consequenties te trekken uit het toenemend autocratisch opereren van Erdogan , ofschoon dit juist het weer opstarten van de toetredingsonderhandelingen – althans indien men de eigen criteria nog serieus wenst te nemen – momenteel zinlozer maakt dan ooit.