Het klassieke verhaal over de Tweede Wereldoorlog is de strijd van het ‘vrije Westen’ tegen de totalitaire nazi’s. Maar dit verhaal klopt niet, vindt de auteur en journalist Chris de Ploeg. ‘Fascisme en liberalisme zijn hecht met elkaar verbonden en hebben hun wortels in het kolonialisme.’
De Ploeg (1994) schrijft voor De Groene Amsterdammer, Het Parool en One World over diverse thema’s, waaronder dekolonisatie, klimaatrechtvaardigheid en racisme. Ook is hij fractiemedewerker bij De Vonk, een Amsterdamse lokale partij die zich heeft afgesplitst van BIJ1. Zijn pas verschenen boek De grote koloniale oorlog, uitgegeven bij Starfish Books, moet het eerste deel worden van een trilogie. Dit deel gaat over de Tweede Wereldoorlog, een oorlog die De Ploeg beschouwt vanuit het perspectief van het kolonialisme en de strijd daartegen. Het tweede boek zal over de Koude Oorlog gaan, deel drie over ons huidige tijdsgewricht.
‘In De grote koloniale oorlog onderzoek ik hoe de Tweede Wereldoorlog niet op zichzelf stond, maar onderdeel was van een bredere, langdurige koloniale strijd’, vertelt De Ploeg. ‘Ik begin het boek in 1492, het jaar dat Christopher Columbus Amerika binnenviel, en behandel veel van de belangrijkste revoluties, oorlogen en genociden van de afgelopen vijfhonderd jaar. De Tweede Wereldoorlog vormt de centrale lens van mijn analyse, niet alleen uit historische interesse, maar ook om een beter begrip te krijgen van de wereld waarin we nu leven. We beschouwen de oorlog als moreel ijkpunt, maar de structuren die aan deze oorlog ten grondslag lagen – kolonialisme, racisme en uitbuiting – zijn veel dieper geworteld in de westerse geschiedenis dan vaak wordt erkend.’
De Ploeg kreeg het idee voor dit boek nadat hij had geschreven over de Dodenherdenking op 4 mei. ‘De Joodse slachtoffers van de Holocaust staan centraal bij die herdenking, maar dat is pas sinds de jaren zestig zo. De Roma en Sinti, die ook door de nazi’s structureel werden uitgemoord, zijn nog veel langer vergeten. De focus van de Dodenherdenking lag aanvankelijk bij de Nederlandse soldaten en de verzetsstrijders. Ook herdenken we de soldaten die vielen in latere oorlogen. Opmerkelijk, want hun slachtoffers herdenken we dan weer niet. Dit zette me aan tot nadenken over de onderliggende structuren, en dat mondde uit in een lang essay. Ik kon alleen een kortere versie gepubliceerd krijgen, dus besloot ik van het grotere verhaal een boek te maken. En nu worden het drie boeken.’
De Franse filosoof Jean-Louis Vullierme stelt in zijn boek De spiegel van het Westen (2015) dat het nazisme geen uitzondering was, maar een mainstream uiting van de westerse cultuur. Sluit u daarbij aan?
‘Ik ken het boek, maar moet toegeven dat ik het niet heb gelezen. Als ik een inspiratie moet noemen, zou ik eerder Aimé Césaires Discourse sur le colonialisme noemen, dat overigens al in 1950 werd gepubliceerd. Mijn idee is inderdaad niet volstrekt origineel; dit perspectief is in de gekoloniseerde wereld altijd common sense geweest. Mahatma Gandhi, om een bekend voorbeeld te noemen, vergeleek de nazi’s met de Britten. Mijn boek gaat echter niet alleen over de culturele en racistische dimensie van deze geschiedenis, maar ook over de klassenstrijd. Die zijn namelijk fundamenteel met elkaar verbonden.
‘Zo zie je dat tijdens de opkomst van het kolonialisme ook de onderklasse van Europa gigantisch werd uitgebuit, onteigend en onderdrukt. Kapitalistische landen hadden koloniën nodig voor hun bedrijven, maar later ook om intern een volksopstand te voorkomen. Vestigingskolonialisme was bijvoorbeeld een effectief antwoord op de werkloosheid in Groot-Brittannië, dat haalde de druk van de ketel af. Zo verwoordde Cecil Rhodes, wellicht de meest invloedrijke Britse kolonist aller tijden, het letterlijk.
‘Dat Duitsland, Italië en Japan zich zo agressief gedroegen, kwam mede doordat zij kolonie-arme landen waren met tegelijkertijd grote kapitalistische bedrijven. Die snakten naar koloniale afzetmarkten, goedkope arbeid en grondstoffen in de koloniën enerzijds, en een uitlaatklep voor de overtollige Duitse onderklasse anderzijds. Linkse bewegingen waren daar dan ook een serieuze bedreiging voor de gevestigde orde. Fascisme is in essentie anticommunistisch, en dat is cruciaal: fascisten waren fel tegen het communisme, mede omdat het antikoloniaal was.’
Maar communisten hadden toch zelf ook racistische en imperialistische trekken? Denk aan de uitspraken van Karl Marx over zwarte mensen en het antireligieuze beleid van veel communistische regimes.
‘Marx maakte een ontwikkeling door en werd later in zijn leven expliciet antikoloniaal. Vladimir Lenin ging daarin nog verder: hij schreef een boek waarin hij imperialisme beschreef als het hoogste stadium van het kapitalisme. Ook richtte hij een universiteit op in de Sovjet-Unie waar mensen uit de gekoloniseerde wereld werden opgeleid. De Sovjets financierden ook de Internationale Liga tegen Imperialisme en Koloniale Onderdrukking, een voorloper van de antikoloniale Bandungconferentie in 1955. Over het algemeen was het communisme de enige grote ideologie die structureel antikoloniaal was.
‘Fascistische schrijvers noemden communisten regelmatig ‘verraders’ van het witte ‘ras’, en associeerden het communisme met de onderdrukte groepen waar zij voor opkwamen, waaronder Chinezen, zwarte Amerikanen, en natuurlijk Joden. Nazi-orders om aan het Oostfront massaal Joden uit te moorden waren dezelfde orders die bevolen om communisten uit te roeien. Het genocidale geweld van de nazi’s tegen Joden en Slavische volkeren was diep vervlochten met anticommunisme.’
In hoeverre was nazi-Duitsland een koloniale macht? Het had toch geen overzeese koloniën?
‘Nazi-Duitsland koloniseerde Oost-Europa – dat zeiden ze ook letterlijk – en dat is wat schrijvers als Césaire een koloniale boemerang noemen. Het kolonialisme dat naar binnen keert. De Joods-Poolse jurist Raphael Lemkin, die het begrip genocide introduceerde, zag het Duitse imperialisme zelfs als de fundamentele drijfveer achter hun genocides.
‘Ze keken onder andere naar Amerikaanse en Britse koloniale modellen. De vernietigingsoorlog in Oost-Europa had sterke overeenkomsten met vestigingskolonialisme in de Verenigde Staten, waar de oorspronkelijke bewoners werden uitgeroeid door witte kolonisten. Adolf Hitler vergeleek de Duitse expansie naar het oosten expliciet met de Amerikaanse westwaartse expansie. Daarnaast waren de nazi-rassenwetten geïnspireerd door Amerikaanse segregatiewetten.
‘Er waren ook directe, biografische verbindingen met andere koloniale genociden. Denk bijvoorbeeld aan de genocide in Namibië tegen de Herero en de Nama onder het Duitse kolonialisme. Veel Duitse koloniale soldaten zouden later de nazipartij voeden. De top van de SS bezocht ook Italiaans Libië, waar de oorspronkelijke bewoners werden uitgemoord in vernietigingskampen onder Mussolini, en zij studeerden aan Italiaanse koloniale instellingen.’
‘In liberale kringen is het bon ton om communisme en fascisme op één hoop te gooien als totalitaire ideologieën’
U citeert in uw boek de eminente Afro-Amerikaanse burgerrechtenactivist W.E.B. Du Bois, die sympathiseerde met het Japanse keizerrijk, ondanks de wreedheden van het Japanse leger in China. Was dat geen ernstige misrekening van hem?
‘Inderdaad. Ik ben kritisch op Japan en benoem in mijn boek hun wrede koloniale politiek. Japan was een imperialistische mogendheid die de westerse koloniale tactieken kopieerde en daarvoor ook expliciet ‘wetenschappers’ naar Europa stuurde. De paradox is dat Japan niet wit was en daardoor wel een symbolische rol speelde in de strijd tegen westerse overheersing. De Japanse overwinning op Rusland in 1905 inspireerde bijvoorbeeld veel antikoloniale bewegingen, omdat het de mythe van witte superioriteit doorprikte.’
Zie je de geallieerden als ‘bad guys’ van de Tweede Wereldoorlog, omdat het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, België en Nederland koloniën hadden en de inheemse bevolking daar onderdrukten?
‘Zo zou ik het niet zeggen. Maar fascisme was wel een radicalisering van de koloniale traditie. In liberale kringen is het bon ton om communisme en fascisme op één hoop te gooien als totalitaire ideologieën. Maar feitelijk heeft het liberalisme veel meer met het fascisme gemeen. Beiden worden fundamenteel gedreven door ongelijkheid.
‘Neem de Britse premier Winston Churchill – van 1904 tot 1924 lid van de Liberal Party. Hij bewonderde lange tijd de Italiaanse dictator Benito Mussolini. Toch kwam het ondanks de overeenkomsten tussen liberalen en fascisten niet tot een daadwerkelijk verbond met nazi-Duitsland. Dat lag te gevoelig bij de publieke opinie. Maar via achterkamers werd duidelijk gemaakt dat Nazi-Duitsland van liberalen en fascisten de vrije hand zou krijgen in Oost-Europa. Tegelijkertijd investeerden westerse bedrijven uit de Verenigde Staten massaal in de Duitse oorlogseconomie.’
Maar de Sovjet-Unie sloot in augustus 1939 wél een verbond met nazi-Duitsland: het beruchte Molotov-Ribbentroppact.
‘Ja, dat was Realpolitik en moet zeker bekritiseerd worden. Maar het hele verhaal is wél dat de Sovjets eerst herhaaldelijk een pact aanboden aan Frankrijk en Groot-Brittannië, dat consistent werd afgewezen. Het Molotov-Ribbentroppact was een overlevingsstrategie, geen ideologische alliantie. Dankzij dit pact kon de Sovjet-Unie zich verder bewapenen en een bufferzone creëren in centraal Europa, waardoor de Nazi Blitzkrieg Moskou niet haalde voordat de winter toesloeg. Volgens sommige historici van de Tweede Wereldoorlog, zoals Geoffrey Roberts, was dat zelfs doorslaggevend voor het uiteindelijke verlies van de nazi’s.
‘De nazi’s voelden geen enkele ideologische verbintenis met de Sovjet-Unie. Sterker nog, aan de vooravond van de invasie in de Sovjet-Unie schrijft de Duitse propagandaminister Goebbels in zijn dagboek dat zijn levensdoel eindelijk wordt vervuld, en Hitler dat met hem eens is. De reden dat ze toch eerst Frankrijk en de Lage Landen hadden veroverd, was uit angst voor een tweefrontenoorlog. Koloniale machten voerden immers ook constant oorlogen met elkaar, die waren in competitie. Daar was Hitler ook enorm gefrustreerd over.’
Toch kun je de Sovjets onmogelijk zien als de ‘good guys’. Ze bezetten na het sluiten van dit pact delen van Oost-Europa, om nog maar te zwijgen over de genocide op de Oekraïners, bekend als de Holodomor.
‘Mijn boek erkent zowel de prestaties als de misdaden van de Sovjet-Unie, die verzwijg ik zeker niet. In mijn boek noem ik de hongersnoden, de Grote Terreur en de deportaties. Maar ik stel ook de vraag: waarom is het zo gelopen? En waarom wilde de gehele westerse wereld de Sovjet-Unie vernietigen? Ik geef daar een genuanceerd antwoord op. Duidelijk is dat de repressie in de Sovjet-Unie vooral werd gedreven door oorlogsangst, niet de raciale hiërarchie van het Westen.
‘Ik laat ook zien dat de kasten met lijken van het koloniale kapitalisme eindeloos veel groter zijn dan die van het ‘reële bestaande socialisme’. Tussen 1880 tot 1920 stierven bijvoorbeeld ruim twee keer zoveel mensen in Brits-Indië door honger en ondervoeding dan het gecombineerde dodental van alle hongersnoden in de Sovjet Unie, maoïstisch China, Noord-Korea, het Cambodja van Pol Pot en het Ethiopië van Mengistu samen. Kolonisatie betekende vrijwel altijd een enorme toename van armoede, de-industrialisatie en vrijwel permanente ondervoeding. Op de lange termijn was het omgekeerde het geval in de Sovjet-Unie.
‘Dat laatste is vooral wat het Westen angst inboezemde, niet de repressie. De Sovjet-Unie realiseerde sociale, culturele en economische rechten over de gehele linie. Sovjet-Centraal-Azië bijvoorbeeld, zou in levensverwachting, geletterdheid, toegang tot cultuur, huisvesting en gezondheidszorg, haar buurlanden mijlenver achter zich laten. Racisme werd strafbaar gesteld, onderdrukte talen en culturen werden massaal gesubsidieerd, en lonen en arbeidsvoorwaarden werden gelijk getrokken over alle Sovjet-republieken. Dat was een belangrijke inspiratiebron voor antikoloniale leiders.
‘Tachtig procent van de Duitse soldaten sneuvelden op het Oostfront – het was een gehaktmolen voor de Wehrmacht. Toch wordt de rol van de Sovjet-Unie in de oorlog vaak onderbelicht, mede door het westerse fervente anticommunisme, dat voortkomt uit de rol van communisten in antikoloniale-, arbeiders- en emancipatiebewegingen. De gehele, complexe en diverse geschiedenis van revolutionair links – met talloze verschillende stromingen in talloze landen – wordt vervolgens gereduceerd tot de ergste rampjaren onder Stalin, die op zijn beurt op de meest ongenuanceerde manier worden afgeschilderd als een kopie of bondgenoot van Nazi-Duitsland. Dat is een doorzichtige poging om de revolutionaire traditie te demoniseren en het ‘redelijke midden’ vrij te pleiten van zijn aanzienlijke rol in de opkomst van het fascisme.’
Iets anders: hoe kijkt u aan tegen de westerse aandacht voor de Holocaust?
‘De Holocaust verdient aandacht, maar de manier waarop die aandacht zich heeft ontwikkeld is historisch en politiek bepaald. De Holocaust wordt uniek gemaakt, in plaats van haar te plaatsen in de langere geschiedenis van kolonialisme en kapitalisme, die de nazi’s zo expliciet heeft geïnspireerd. Op die manier zorgt het Westen dat het zichzelf geen spiegel hoeft voor te houden.
‘Het is bijna alsof rechtse partijen vergeten zijn wie de Holocaust heeft uitgevoerd’
‘Bovendien, pas vanaf de jaren zestig werd de Holocaust langzaamaan een centraal thema in het westerse collectieve geheugen, mede door het toenemende geopolitieke belang van Israël. Het proces tegen Adolf Eichmann in Jeruzalem in 1961 speelde daarbij een belangrijke rol, maar de echte kentering kwam na de Zesdaagse Oorlog van 1967, toen Israël het pan-Arabische socialisme van Nasser de genadeklap gaf.
‘Daarnaast wordt de Holocaust steeds vaker gebruikt door rechtse partijen als middel om migranten en moslims buiten de zogenaamd ‘judeo-christelijke’ samenleving te plaatsen. Wat extra bizar is, omdat Europese joden juist hun ‘gouden eeuw’ doormaakten onder de islamitische Moren (die eeuwenlang heersten op het Iberisch schiereiland, red.). Nadat christenen daar de macht veroverden, vervolgden ze Joden en moslims systematisch. Het is bijna alsof die rechtse partijen vergeten zijn wie de Holocaust heeft uitgevoerd.’
Wat vindt u van de sympathieën voor nazi-Duitsland in delen van de islamitische wereld? Islamcriticasters wijzen dikwijls naar Mohammad Amin al-Hoesseini, de grootmoefti van Jeruzalem die met de nazi’s samenwerkte.
‘Zulke sympathieën waren er in de islamitische wereld slechts in beperkte mate, en dan vooral op de rechterflank. Veel moslims vochten juist mee met de geallieerden: 600.000 moslims in het Britse leger, nog eens honderdenduizenden in het Franse leger en miljoenen meer in het Rode Leger. Sterker, het militaire offer van de islamitische Sovjetrepublieken in centraal Azië en de Kaukasus – in aantal gesneuvelde soldaten – was waarschijnlijk groter dan dat van de Verenigde Staten en Groot-Brittannië bij elkaar.
‘De relevantie van de moefti moet ook niet worden overdreven. Het was een opportunistische en incapabele leider die zijn positie vooral te danken had aan de verdeel-en-heerspolitiek van de Britten. De antisemitische propaganda van de grootmoefti was dan ook een faliekante mislukking. Er vochten duizenden moslims mee met de nazi’s, maar miljoenen aan de kant van de geallieerden. De moefti kon zijn eigen volk niet eens meekrijgen. De meeste Palestijnse soldaten vochten mee met de Britten.
‘De nazi’s waren zelf racistisch en zagen Arabieren als minderwaardig. Ze steunden de genocidale koloniale politiek van Mussolini in Libië, waar talloze moslims waren omgebracht in vernietigingskampen. Wat de islamitische wereld ook niet was ontgaan, is dat de meest fanatieke flank van de zionistische beweging – de revisionisten – in de jaren dertig hechte banden had met Mussolini, inclusief een militaire trainingsbasis in Italië.
‘Het zionisme was voor de oorlog echter nog een marginale beweging onder Joden, die overwegend niet- of antizionistisch waren, en fel gekant waren tegen het fascisme. Als we het willen hebben over grootschalige collaboratie, kunnen we beter kijken naar de Nederlandse bovenklasse tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onze eigen premier van nota bene vijf kabinetten, Hendrikus Colijn, was een groot fan van Mussolini, en riep in 1940 op om samen te werken met de Duitse bezetter. Joodse en communistische vluchtelingen uit Duitsland werden in de jaren dertig aan de Nederlandse grens zonder pardon teruggestuurd.’
Uw boek bekritiseert de gangbare Nederlandse herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Wat is uw boodschap aan mensen die zich daar ongemakkelijk bij voelen?
‘Mijn boek is geen aanval op Nederland of Europa als geheel. Sterker, ik kom juist op voor de Europese onderklasse. Ik noem ook authentieke Nederlandse helden als Henk Sneevliet, en natuurlijk talloze Joodse revolutionairen, die een belangrijke rol hebben gespeeld in marxistische bewegingen.
‘Het verbinden van de Holocaust aan de koloniale geschiedenis doet ook niets af aan het leed van de Europese Joden, maar verweeft ons juist in een groter verhaal waarin ruimte ontstaat voor verbinding en solidariteit. Het helpt ons om te begrijpen waarom die massamoorden hebben kunnen plaatsvinden. Dat is essentieel om de juiste lessen te trekken voor de toekomst, en samen een betere wereld te kunnen bouwen.’
