Waarom liegen mensen? Liegen politici altijd? En hoe gaan religies eigenlijk om met liegen? Over deze en andere vragen gaat het nieuwste boek van filosoof Frank Meester, die in Bluf jezelf door het leven een lans breekt voor de leugen.
Is liegen erg?
‘Niet altijd. Maar soms wel. Veel mensen zeggen dat liegen niet goed is, terwijl ze zelf soms wel liegen. We zijn als mensen heel goed in staat om een dubbele houding, een dubbele moraal te hebben tegenover liegen: het mag niet, maar er zijn wel uitzonderingen, ook voor onszelf.
‘We moeten hier bewust mee omgaan. We moeten mensen die liegen niet allemaal wegzetten als fout. Tegelijkertijd moeten we liegen blijven afkeuren als samenleving, omdat als iedereen liegt, je niemand meer kan vertrouwen en er chaos komt.’
Want wat is er precies verkeerd aan liegen?
‘Het bezwaarlijke van liegen is dat je informatie achterhoudt, waardoor iemand anders niet goed een rationeel oordeel kan vellen en geen goede beslissing kan nemen. Een goed voorbeeld is roken. De tabakslobby heeft miljoenen geïnvesteerd in leugens over roken, omdat de mensen niet mochten weten hoe schadelijk roken was voor je gezondheid.’
En wanneer kan liegen wel?
‘Mijn boek heb ik aangeboden aan Job van Ballegoijen de Jong. Hij schreef het boek Morgen vertel ik alles. Over hoe ik mijn studie bij elkaar loog. Hij raakte verstrikt in een web van leugens. Toen hij eenmaal zijn leugens had opgebiecht wilde hij nooit meer liegen. Toch heeft hij samen met zijn moeder besloten om zijn zieke vader niet de waarheid te vertellen. Die zou dat allemaal niet trekken. Dat is een interessante vraag: kan iemand de waarheid aan? De regel is dat het slecht is wanneer je liegt, maar hierop zijn uitzonderingen. Als het maar even kan, moet je de ander als een redelijk wezen zien dat in staat is te beslissen over zijn eigen leven. Toch zijn mensen dat niet altijd. Daarom moet je hen soms leugens vertellen voor hun bestwil. We zijn beducht om mensen op leugens te betrappen, maar veel leugens zijn juist goed bedoeld. Er is geen strikte regel wanneer liegen verkeerd is en wanneer niet. Dat hangt per situatie af. Maar in het algemeen kun je stellen dat je anderen geen kwaad moet berokkenen met je leugens. Gelukkig worden de meeste leugens gemaakt uit vriendelijkheid. Je zegt iets, of iets niet, om anderen niet te kwetsen.’
Maar daar zijn Nederlanders niet zo goed in.
‘Dat klopt. Nederlanders zijn vaak vrij direct. Ze liegen weinig. Afgelopen zaterdag was ik in debat met oud-Kamerlid Renske Leijten van de SP. Zij was faliekant tegen liegen in de politiek. Ik bracht daartegenin dat liegen juist noodzakelijk is in de politiek. Een vriend van mij zei achteraf dat hij het niet met mij eens was, heel eerlijk. Maar op dat moment had ik ook wel graag gehoord dat ik het goed had gedaan. Ik had geen behoefte aan de waarheid maar aan vriendelijkheid op dat moment. Je hoeft niet altijd te zeggen waar het op staat.’
‘Gelukkig worden de meeste leugens gemaakt uit vriendelijkheid’
Waarom liegen politici eigenlijk zo vaak? En is een politicus niet automatisch een leugenaar, omdat fractiediscipline en opiniepeilingen je dwingen om met meel in de mond te praten?
‘Inderdaad. Politiek is een leugen, een spel, een theater. Politici worden beperkt in hun laten en doen. Ze moeten een rol spelen. Je moet net doen alsof je alles weet, ook als je het niet weet. Politici kunnen hun oordeel niet opschorten omdat ze nog niet alles weten. Die luxe hebben filosofen, politici moeten een beslissing maken op basis van onvolledige informatie en hun besluit vervolgens verkopen als het beste beleid, terwijl ze zelf ook wel weten dat ze dat eigenlijk niet kunnen weten omdat ze nu eenmaal niet in de toekomst kunnen kijken.
‘Daarnaast heeft een politieke partij een hele reeks aan opvattingen. Je bent het met veel standpunten eens, maar meestal niet met allemaal. Maar dat kun je niet zeggen, helemaal niet in campagnetijd. Je bent aan de partijstandpunten gebonden. Coalitiepartijen op hun beurt hebben zich gecommitteerd aan het kabinet, en moeten soms stemmen voor bepaalde voorstellen waar ze eigenlijk tegen zijn, of andersom. Dat noemen we draaien, maar het kan eigenlijk niet anders. Het optreden van politici voldoet perfect aan de definitie die de christelijke kerkvader Augustinus gaf aan liegen: van binnen het ene denken, maar in woorden het andere zeggen. Een politicus moet voortdurend liegen. Dat hoort ook bij het spel.’
Maar er zijn ook politici die zeggen dat ze niet liegen, die zeggen niet aan de Haagse spelletjes mee te willen doen.
‘Dat kan dus eigenlijk niet. Deze politici, die zeggen namens het volk te spreken, zijn feitelijk de grootste leugenaars. Want ze weten helemaal niet wat het volk vindt. Dat weet niemand. Donald Trump bijvoorbeeld doet alsof hij de waarheid spreekt. Hij doet niet mee aan het spel. Tegelijkertijd is hij de grootste leugenaar, die in 2020 beweerde dat de verkiezingen gestolen waren.’
In hoeverre is liegen schadelijk voor de politiek?
‘Als er te veel gelogen wordt, hebben mensen geen vertrouwen meer in de politiek. Een berucht voorbeeld is oud-premier Mark Rutte, die aan veel misstanden opeens geen actieve herinnering meer had. Hij heeft het vertrouwen in de politiek ernstig geschaad.’
Waarom pikken veel burgers de openlijke leugens van politici als Donald Trump? Liegen zij tegen zichzelf?
‘Paradoxaal genoeg vertrouwen veel mensen nu Trump. Ze geloven dat hij deals kan sluiten die goed zijn voor de Verenigde Staten. Maar Rutte had dat vertrouwen een tijdlang ook: hij kreeg omdat hij goed kon liegen zaken voor elkaar. Veel kiezers denken: dit is een gewiekste politicus, die kan goede deals voor ons binnenhalen.
‘Verder moet je een onderscheid maken tussen waarachtigheid en waarheid. Zijn aanhangers weten ook wel dat het niet altijd klopt wat Trump zegt. Maar wat hij uiteindelijk wil, daar staan ze wel achter, zeggen ze dan. In die situatie zijn Trumps leugens dus wel geoorloofd. Want Trumps intentie is wel goed, denken ze.
‘Daarnaast zitten veel mensen nu in de echokamer, mede door algoritmes op sociale media. Ze geloven al die leugenachtige verhalen gewoon, omdat deze aansluiten bij hun belevingswereld en appelleren aan het gevoel dat ze hebben. Misschien is ‘leugen’ niet het juiste woord hier.’
Zijn journalisten en wetenschappers leugenaars als zij uit ideologische motieven één aspect van de complexe werkelijkheid belichten en andere aspecten negeren? Is framen liegen?
‘Het ligt er natuurlijk aan hoe bewust je dat doet. Maar je doet dit sowieso, je hebt altijd een bepaald perspectief. Je moet je eigen ideologie erkennen, niet doen alsof jij wel objectief bent. Ideologieën en religies bepalen hoe je naar de wereld kijkt. Tegelijkertijd zie je dat mensen in een bepaald godsbeeld geloofden, omdat dit toen goed uitkwam. Dat komt volgens mij in de buurt van de leugen. De aflaathandel is een mooi voorbeeld. De Rooms-katholieke Kerk kwam hiermee om de bouw van de Sint Pieter te betalen. Maar propaganda is niet altijd slecht. In de Tweede Wereldoorlog maakten de geallieerden Duitse anti-naziliedjes, om Duitsers over te halen tegen Adolf Hitler te zijn. De leugen was een instrument om iets voor elkaar te krijgen. Het doel heiligt de middelen niet altijd, maar sommige middelen zijn wel toegestaan.’
Wappie
Media framen het nieuws ook vaak, zij het niet altijd bewust. Een recent voorbeeld zijn de rellen in Amsterdam. Aanvankelijk werd er niets gezegd of geschreven over de extreemrechtse Israëlische supporters die zich misdroegen.
‘Correct. In Israël lieten ze alleen maar die beelden zien waarin Maccabi-supporters slachtoffer waren, in Nederland was er maar mondjesmaat aandacht voor die andere kant. Strikt genomen hebben de media die eenzijdig over de rellen berichtten niet gelogen, maar ze hebben wel essentiële informatie achtergehouden.
‘Mijn vertrouwen in de overheid is als gevolg van deze geschiedenis wel afgenomen. Een vriend van mij is wappie en probeerde mij tijdens de coronacrisis te overtuigen van een complot, dat de overheid allemaal regels aan ons probeerde op te leggen om ons te controleren. Dat was natuurlijk niet waar, maar de rellen in Amsterdam worden door het kabinet-Schoof en de coalitiepartijen nu wel met beide handen aangegrepen om moslims verdacht te maken en Palestina-demonstranten aan te pakken. Dat baart mij grote zorgen.’
Hoe kijkt u aan tegen hypocrisie? Zijn we niet allemaal hypocriet? Niemand is 100 procent moreel zuiver op de graat.
‘Je bent altijd hypocriet, je hebt altijd belangen die je niet benoemt. Je bent een seksueel wezen, je hebt geld nodig, bevestiging. Je denkt altijd: kan ik hier iets mee? De kritiek dat mensen die zich voor vluchtelingen inzetten dit ook doen uit eigenbelang snijdt hout. Maar tegelijkertijd is dit eigenbelang helemaal niet erg. Je mag je voor vluchtelingen inzetten of verzetten tegen discriminatie mede omdat dit goed is voor je sociaal kapitaal, je positie in de groep. Dat is beter dan je negatief uitlaten over minderheden, omdat dit goed valt in je sociale groep.’
‘In veel gevallen is sociale druk nodig om mensen van standpunt te laten veranderen’
Is het niet heel kwalijk dat mensen vanwege groepsdruk bepaalde standpunten innemen, die ze eigenlijk niet hebben? Of bepaalde standpunten niet hardop durven in te nemen, omdat ze bang zijn voor negatieve reacties?
‘In veel gevallen is sociale druk nodig om mensen van standpunt te laten veranderen, om de samenleving te veranderen. Mensen zijn niet geneigd om te veranderen. Daarvoor is vaak een beetje druk nodig. De afschaffing van de slavernij en de emancipatie van de vrouw zijn er niet alleen gekomen door argumenten, maar ook door groepsdruk. Veel mensen gingen in de veranderingen mee, niet omdat ze rationeel zijn overtuigd, maar omdat ze niet buiten de boot willen vallen. Ergens is dat ook helemaal niet erg. Ik ben uiteraard tegen openbare terechtstellingen, een te sterke cancel cultuur is gevaarlijk, maar soms is het wel een beetje nodig.’
U schrijft in uw boek over liegen en religie. Waarom hebben de verschillende geloven zo veel moeite met liegen?
‘Religies leren inderdaad dat liegen niet mag. Dit doen ze om de samenleving, de maatschappelijke orde, in stand te houden. Religie gaat niet alleen over het hiernamaals, maar ook over cultuur, normen en waarden, de culturele orde. Hoe moet je eten? Wat doe je met nageslacht? Dat soort dingen. Eerlijkheid is een belangrijke waarde voor de samenleving, want als iedereen liegt krijg je chaos. Maar de samenleving loopt ook spaak als je 100 procent eerlijk bent. Daarom moet je leugens toestaan in sommige gevallen. Maar tegelijkertijd moet je dit weer niet hardop zeggen. Het is ingewikkeld.’
De leugen dat we niet mogen liegen is nodig om de schijn van een eerlijke samenleving in stand te houden, zoiets?
‘Ja. Maar het is wel goed dat er weinig gelogen wordt. Nederland heeft zijn economische succes ook mede aan zijn eerlijkheid te danken. Onze banken zijn betrouwbaar. Dat zorgt voor stabiliteit, voor economisch vertrouwen.’
Tariq Ramadan
Wanneer mag liegen wel, volgens gelovigen?
‘In principe mag het dus niet. Augustinus en Thomas van Aquino zeiden dat je nooit mocht liegen. Maar God liegt wel in de Bijbel. Neem 1 Koningen 22:22: ‘Ik zal heengaan en een leugengeest worden in de mond van al zijn profeten. Toen zeide Hij: gij moet hem verleiden, en gij zult er ook toe in staat zijn; ga heen en doe het.’ Het is dus heel dubbel.
‘Voor de islam geldt er iets vergelijksbaars. De profeet leerde dat je altijd de waarheid moest spreken, maar dat het in drie uitzonderlijke situaties wél is toegestaan om te liegen: als het oorlog is, als je vrede wil stichten tussen mensen die conflict met elkaar hebben én als je geen ruzie wil krijgen met je vrouw. Daarnaast heb je de controverse rond het begrip taqiyya, liegen als je als moslim bedreigd wordt. De bekende islamitische geleerde Tariq Ramadan werd door tegenstanders ervan beschuldigd aan taqiyya te doen. Hij zou hebben gelogen tegen niet-moslims over de uitgangspunten over de islam, om op deze manier een vals maar positief beeld over de islam te schetsen.’
Ten slotte: uw boek heeft als titel Bluf jezelf door het leven. Wat bedoelt u hiermee?
‘Soms is bluffen essentieel. Je zou het kunnen zien als een soort belofte. Je weet niet precies wat de toekomst te brengen heeft en of je iets wel of niet kunt waarmaken, maar je doet net alsof het wel gaat lukken en dan lukt het vaak ook. Zonder deze ambities, deze bluf kom je niet verder. Het is soms spannend, en je moet het niet te gortig maken, maar door de bluf kun je toewerken naar situaties waarin je je nog niet bevindt.’
Frank Meester, Bluf jezelf door het leven, Ten Have, 144 blz., € 17,99.
