‘Zo komt het fascisme naar Amerika – niet met laarzen en saluutschoten, maar met een televisie-oplichter, een nep-miljardair, een schoolvoorbeeld van een narcist die inspeelt op volkswoede en onzekerheden, terwijl een hele nationale politieke partij – uit ambitie, blinde loyaliteit of angst – zich achter hem schaart.’

Deze beschrijving, gepubliceerd in The Washington Post in 2016 door historicus Robert Kagan, een voormalig Republikein, bleek profetisch. Nu we de derde maand van Trumps terugkeer naar het presidentschap ingaan, wakkeren zijn acties alleen maar de angst aan voor een wereldwijde golf van fascisme.

Wat we wél weten, is dat democratie sinds de Koude Oorlog de enige duurzame regeringsvorm is gebleken, bedoeld als fundament voor een wereldorde gebaseerd op waarden. Toch is die visie een illusie gebleken. Rechten, vrijheden en optimisme over de toekomst vervagen langzaam maar gestaag.

Keert het fascisme terug op plekken waarvan we dachten dat ze immuun waren? Herhaalt de geschiedenis zich? Welke gevolgen kunnen we verwachten nu neo-barbaren via de stembus aan de macht komen?

Mijn vooruitzicht is somber, omdat ik dit proces uit eerste hand heb zien ontvouwen. In Turkije ontstond, zoals Kagan het beschreef, een sadistische staatsstructuur die werd gevoed door intolerantie. Sinds de Gezi-parkprotesten – een cruciaal moment – heb ik gezien hoe het autoritarisme zijn greep verstevigde. Mijn ervaringen brachten me ertoe om Die Hoffnung stirbt am Bosporus (2018), de hoop sterft aan de Bosporus, te schrijven terwijl ik in ballingschap was.

Mijn verhaal was onvermijdelijk somber: niet alleen over hoe islamisten en ultranationalisten de macht grepen, maar ook over hoe de oppositie – verdeeld door interne vijandigheid – een historische kans verspeelde om Turkije richting democratische hervormingen te sturen. Het boek beschrijft deze totale nederlaag en de gevolgen ervan, waardoor de Turkse samenleving zich nu in een hulpeloze staat bevindt, vergelijkbaar met Venezuela. Nog tragischer is dat de meeste Turken de realiteit niet onder ogen willen zien en liever zondebokken zoeken dan hun eigen rol erkennen. Herinnering is een ongemakkelijk woord.

‘Zij die het verleden niet herinneren, zijn gedoemd het te herhalen’, schreef historicus George Santayana. De dreiging van autoritarisme doemt vandaag de dag opnieuw op en vertoont griezelige parallellen met het verleden. Nergens is dit duidelijker dan in de Verenigde Staten, waar Trump ongekende stappen zet om de basis te leggen voor een despotisch bewind. Zijn wraakzuchtige retoriek, openlijke minachting voor democratische instituties, expansionisme en puur transactionele politiek wijzen allemaal op een gevaarlijke verschuiving. De gevolgen strekken zich uit naar Europa – het is de hoogste tijd om ons voor te bereiden op de nachtmerrie die voor ons ligt.

Routekaart voor de democratie

Mijn boek was misschien een vroege waarschuwing, een noodsignaal van de tijdgeest. Meer academisch gezien bood Timothy Snyder’s On Tyranny (2017) een soortgelijke waarschuwing. Trumps benadering sluit aan bij de bevindingen van twee andere recente boeken: Anne Applebaum’s Autocracy, Inc. (2024) en Marcel Dirsus’ How Tyrants Fall (2024). Deze werken onderzoeken hoe moderne autocraten macht consolideren – en cruciaal: hoe ze kunnen worden bestreden. Samen schetsen ze een huiveringwekkend beeld van sluipend autoritarisme, maar bieden ze ook een routekaart voor wie vastbesloten is de democratie te beschermen.

Applebaum’s Autocracy, Inc. laat zien hoe moderne machthebbers, ongeacht hun ideologische façade, één gemeenschappelijk doel hebben: macht en rijkdom vergaren. Van Chávez’ strategische corruptie in Venezuela tot Poetins doelbewuste inzet van conservatieve retoriek om verdeeldheid te zaaien in westerse democratieën, ze onthult de transactiegedreven aard van autocratisch bewind.

Deze regimes, hoe cultureel en politiek verschillend ook, ondersteunen elkaar in een web van wederzijdse versterking. Wanneer de ene dictator met sancties wordt geconfronteerd, schiet een andere te hulp met financiële reddingsboeien of surveillancetechnologie, zodat hun onderdrukkende systemen in stand blijven. Applebaum waarschuwt dat autocraten niet alleen een bedreiging vormen voor hun eigen landen – hun corruptie sijpelt democratieën binnen, vergiftigt instituties en manipuleert het publieke debat. Trumps connecties met buitenlandse autocraten en zijn uitbuiting van juridische mazen voor persoonlijk gewin passen perfect binnen dit model van moderne autoritaire macht.

Gezamenlijk brengen deze boeken een harde realiteit aan het licht: geen enkele democratie is immuun

Dirsus richt zich daarentegen op de kwetsbaarheden van tirannen. In How Tyrants Fall identificeert hij de paradoxen die autoritaire regimes verzwakken. Dictators moeten hun getrouwen belonen, maar tegelijkertijd voorkomen dat ze te machtig worden. Ze vertrouwen op propaganda, maar isoleren zichzelf van eerlijke feedback. Historisch gezien zijn vreedzame opstanden de succesvolste manier geweest om tirannen omver te werpen, maar moderne surveillance maakt verzet riskanter dan ooit. Dirsus waarschuwt dat, hoewel tirannen vaak gewelddadige eindes kennen, het digitale tijdperk nieuwe tactieken vereist voor effectief verzet.

Vanuit het huidige perspectief lijkt hij echter de macht van techoligarchen te hebben onderschat – vooral Elon Musk, Peter Thiel en Jeff Bezos, die erop lijken uit te zijn een politieke verdedigingsmuur op te werpen tegen democratische oppositie wereldwijd.

Hier komt Snyder’s On Tyranny het best tot zijn recht, met praktische strategieën om autoritaire machtsuitbreiding te weerstaan. Zijn twintig lessen – van het verdedigen van instituties en het steunen van onderzoeksjournalistiek tot het actief bestrijden van propaganda en deelnemen aan protesten – vormen een handleiding voor burgers om tirannie tegen te gaan voordat deze zich nestelt. Zijn nadruk op ‘lichamelijke politiek’ – fysiek aanwezig zijn bij demonstraties en betrokken blijven bij civiele processen – onderstreept dat democratie geen abstract begrip is, maar een actieve strijd. Als Trump, of een leider zoals hij, moet worden gestopt, dan moet het verzet zowel intellectueel als fysiek zijn.

Gezamenlijk brengen deze boeken een harde realiteit aan het licht: geen enkele democratie is immuun. Applebaum benadrukt hoe zelfgenoegzaamheid autoritaire invloed laat doorsijpelen, terwijl Dirsus ons herinnert aan de zwakke plekken van dictators. Snyder geeft ons vervolgens de concrete stappen die nodig zijn om democratische achteruitgang te voorkomen – voordat het te laat is.