In Antwerpen is de derde grote expositie in het kader van Europalia van start gegaan: Istanbul-Antwerp: port city talks, een spiegeltentoonstelling die een brug slaat tussen twee havensteden. De expositie biedt een verfrissende, liefdevolle en kritische kijk van jonge kunstenaars en architecten op hun stad en haar geschiedenis, toekomst, levenslijn en inwoners. De Kanttekening sprak betrokkenen.

“Voor Antwerpenaren en de inwoners van Istanbul, is water heel belangrijk. Ze hebben allemaal een speciale band met de zee.” Met die woorden haalde Philip Heylen, de Antwerpse schepen voor Cultuur, de meest opvallende en evidente gelijkenis tussen Antwerpen en Istanbul aan. De geografie van beide steden heeft volgens de schepen hun lot bepaald. Zowel Antwerpen als Istanbul metropolen van verschillende culturen, ontmoetingen en economische ontwikkeling. Dat ze beide aan belangrijke waterstromen gelegen zijn – Istanbul aan de Bosporus en Antwerpen aan de Schelde – is bepalend voor hun identiteit, hun uitzicht en hun evolutie.

Curator en architect Murat Tabanlioglu liet zich door dit gegeven inspireren voor een eigenzinnige en eigentijdse tentoonstelling op de derde verdieping in het Antwerpse MAS (Museum aan de Stroom). Istanbul-Antwerp: port city talks is de derde grootschalige tentoonstelling die deel uitmaakt van de vijfentwintigste editie van het tweejaarlijkse kunst- en cultuurfestival Europalia, dat dit jaar Turkije als gastland heeft. Tabanlıoğlu verzamelde enkele jonge architecten, fotografen en kunstenaars om hun eigen interpretatie van de stad tussen Azië en Europa, neer te zetten. “Normaal gezien exposeren architecten niet in musea. Het is goed dat architecten ook als mensen die iets creëren worden beschouwd”, zegt Tabanlioglu.

Tijd en ruimte
Ruimte, geografie en architectuur vormen dan ook de pijlers van de tentoonstelling. Midden in de zaal is een labyrintische tunnel opgezet waarop de filmprojecties, foto’s en kaarten van de kunstenaars zijn geprojecteerd. Zo lijkt het net of je doorheen de stad wandelt, en ervaart de bezoeker ook meteen hoe gemakkelijk je in haar straten verdwaalt. Tijd is een vloeiende dimensie: heden, verleden en toekomst vloeien letterlijk in elkaar over. Aan de ingang staat een 360°-panorama vanuit de Galata-toren op de Bosporus. Het panorama wordt ondersteund door een soundscape van geluiden opgenomen aan de rand van Istanbul.

Ook het werk van Emre Dorter verenigt heden en verleden. Hij verzoent de befaamde gravures van de architect en schilder Antoine Ignace Melling met video’s van het hedendaagse scheepsverkeer op de Bosporus. Port of Galata van het kunstenaarsduo PATTU kijkt naar de stad door de ogen van reizigers van de vijftiende eeuw tot nu. Met postkaarten wordt hun verhaal op de achtergrond van de Gouden Hoorn verteld.

Filmverzamelaar Volkan Kiziltunc maakte een collage van meer dan tweehonderd homevideo’s van gezinnen die gemaakt zijn tussen 1965 en 1985. Op die manier legt de kunstenaar de persoonlijke en sociale geschiedenis van de stad bloot en zet tegelijkertijd het belang van het geheugen in de verf. De moeite waard zijn ook de foto’s van fotograaf Sabit Kalfagil, die zich liet inspireren door de bekende fotograaf Ara Güler.

Bruggen, tunnels, schepen en alles wat het leven in en rond de stad mogelijk maakt, hebben een speciale rol in de tentoonstelling. Buiten de tunnel met de filmprojecties staan archeologische vondsten uit beide steden geëtaleerd. Het allereerste brugontwerp van uomo universale Leonardo da Vinci of foto’s van gevonden scheepswrakken in de Bosporus, zijn er te bewonderen.

Binnen de tunnel valt het werk Expected/data sculpture op, een videoproject van Refik Anadol, dat de realtime vertrektijden van boten en data uit de havens in Istanbul en Antwerpen weergeeft. Het werk staat symbool voor de manier waarop de digitalisering onze perceptie op de ruimte beïnvloedt.

Emre Dörter geeft het concept ‘brug’ dan weer een heel nieuwe dimensie. Hij plaatst twee reeksen videoportretten van mensen tegenover elkaar, in Istanbul aan de ene kant, in Antwerpen aan de andere kant. Hun blikken en gebaren resoneren in elkaar: ze kijken elkaar in de ogen zonder elkaar ooit ontmoet te hebben. Het resultaat is een denkbeeldige brug die mensen bij elkaar brengt.

Utopie
De schoonheid van de steden komt ruim in de tentoonstelling aan bod. Toch bieden de kunstenaars ook een kritische reflectie over de toekomst van hun stad. Dörter en Elif Simge Fettahoglu geven met kaarten en luchtfoto’s weer wat het scheepvaartverkeer voor de stad betekent. Vanuit de lucht zien schepen er heel anders uit. Op Fettahoglu’s kaart zie je duidelijk hoe met het toenemende transport aan de Bosporus en de bouw van de derde brug in het noorden ook de urbanisatie spectaculair toeneemt. De stad wordt als het ware richting noorden gedrongen, en brengt zo ook de waterreserves en bosgebieden in het gedrang.

Hasan Deniz brengt in beeld wat de doorsnee toerist of inwoner niet te zien krijgt. Hij fotografeerde loodsen, oude opslagruimtes, aanmeersteigers… allemaal plaatsen die onder invloed van de gentrification dreigen te verdwijnen. Deniz: “Over vijf jaar zien de foto’s van deze plaatsen er misschien helemaal anders uit.” Zijn Antwerpse evenknie Els Vanden Meensch fotografeerde vergeten plaatsen in Antwerpse tunnels, die zowel een gevoel van onveiligheid als van ongemakkelijkheid uitdrukken, “alsof je bekeken wordt”.

Nowhere van Ali Emir Tapan is een filmprojectie die begint met zonsopgang op de Bosporus. “De Marmara is ’s ochtends een wazig vlak blauw en zie je het verschil niet tussen de horizon en het water”, zegt Tapan. “Maar naarmate het later wordt, gaan de lucht en de zee hun eigen leven lijden.” Wat later zien we door de hemel en het water ook de stad schemeren, verlicht door lantaarnpalen. “Het utopische van de stad komt zo in beeld. De stad blijft maar in de horizon hangen, zonder dat we haar echt kunnen bereiken.” Niet toevallig zijn de stadsbeelden gefilmd op plaatsen die tot stand kwamen nadat bulldozers er het kleinschaligere leven hadden weggevaagd. Tapans werk is een kritiek op de voortdurende honger naar uitbereiding, verstedelijking en stadsprojecten, die de grenzen van het realisme tart.

Op die manier is Istanbul zoals de grote vrachtschepen uit het kunstwerk Massive ghosts van Omer Kanipak. Hij laat met slow motion, video en geluid zien hoe onopvallend deze schepen de Bosporus doorkruisen en niemand op hun aanwezigheid let, hoewel ze soms surreëel groot naast een vissersbootje opdoemen. Ook de onbevattelijke proporties van Istanbul en de manier waarop ze uit haar voegen barst, ontsnappen vaak aan onze aandacht, terwijl we van haar pracht genieten. Pas als ze geconfronteerd wordt met de nietigheid van de mens, onthult de stad ook hoe ontzaglijk groot ze is.

Istanbul-Antwerp: port city talks is van 23 oktober 2015 tot 24 januari 2016 te bezichtigen in het MAS in Antwerpen.