I exist: European stories of islamophobia is een journalistieke fototentoonstelling in de Melkweg in Amsterdam. Vijf fotografen onderzochten in opdracht van NOOR het thema moslimhaat in vier landen: Spanje, Frankrijk, Italië en België. Tanya Habjouqa is één van hen. ‘Wat mij verbaast is dat de westerse maatschappij geen taboe voelt, zoals bij antisemitisme en racisme, om vooroordelen te uiten over moslims.’

‘Moslims zijn slachtoffer van stereotypen in de media, van valse retoriek en wantrouwen’, mailt Maria Goirigolzarri van NOOR, een van de twee curatoren van I Exist. ‘Dit proces bestendigt de vooroordelen, ook bij toekomstige generaties. Moslims worden ook amper betrokken bij de discussies over de islam.’

Het idee voor de tentoonstelling ontstond al twee jaar geleden, vertelt Goirigolzarri. De coronapandemie steekt een spaak in het wiel. ‘Maar we geloven dat islamofobie nog net zo urgent is als twee jaar geleden – zo niet meer, gezien de recente opkomst van extreemrechtse partijen.’

NOOR – ‘licht’ in het Arabisch – is een internationaal collectief van fotografen, documentairemakers, journalisten en kunstenaars met Amsterdam als thuisbasis. NOOR nodigde voor I exist vijf fotografen uit om een journalistiek fotografisch verslag te maken over moslimhaat in Europa: Olga Kravets in Italië, Nina Berman in België, Sebastian Liste in Spanje en Bénédicte Kurzen en Tanya Habjouqa in Frankrijk. Met I Exist wil NOOR een tegenbeeld creëren van het idee dat Europa belegerd zou worden door fanatieke moslims, zegt Goirigolzarri. ‘We willen moslims een stem geven die over het algemeen alleen maar hun leven als burger willen leiden.’

Moslimfeminisme

Tanya Habjouqa sprak voor I Exist met moslima’s in Frankrijk over het uitdragen van hun identiteit en het effect daarvan op hun dagelijks leven. Habjouqa is half Jordaans en half Amerikaans. Ze heeft in Jordanië en de Verenigde Staten gewoond, en woont nu met haar Palestijnse man en kinderen in Oost-Jeruzalem. Ze kreeg de islam mee door haar diepgelovige én feministische Jordaanse oma, vertelt Habjouqa in Oost-Jeruzalem via Zoom. Een oma die weigert op hadj naar Saoedi-Arabië te gaan vanwege de mensen- en vrouwenrechtenschendingen. Een oma die haar ook vrij laat in haar atheïsme. Habjouqa wil duidelijk maken: de islam heeft vele gezichten. En moslimvrouwen kunnen een eigen interpretatie van de islam hebben en een eigen visie hebben op feminisme.

De inspiratie voor haar bijdrage vond Habjouqa in de ophef die in 2016 ontstond toen een moslima in boerkini op een Frans strand door de politie gedwongen werd om een deel van haar boerkini uit te doen. Habjouqa: ‘Waarom is wat moslima’s mogen dragen zo geïnstitutionaliseerd in Frankrijk en wordt het zo strikt gehandhaafd? Ik zie het als een vorm van geweld tegen vrouwen, tegen bruine vrouwenlichamen. Het is post-kolonialisme en seksisme tegelijk.’

Schrijnende verhalen

Habjouqa ging in Frankrijk op zoek naar verhalen en kreeg veel schrijnende verhalen te horen. Een moslima die haar duikdiploma heeft gehaald, maar niet wordt aangenomen bij een duikschool vanwege haar hoofddoek. Een moeder die vertelt dat ze na een bezoek aan een ziekenhuis opeens geen borstvoeding meer kan geven. Een huisarts ontdekt dat de dosis van de pillen die ze heeft meegekregen van het ziekenhuis zo hoog is, dat die tot onvruchtbaarheid leidt. De verpleegster had tegen een andere verpleegster gezegd, hoorde ze achteraf van een familielid: ‘Ze (moslims, red,) baren elk jaar. Ik kan daar wel iets aan doen.’ En Yasmine (18) wordt elke dag geïntimideerd door de onderdirectrice van haar middelbare school. Ze herinnert zich de vernederende dag dat deze vrouw, verwijzend naar haar hoofddoek, haar als een hond toeblafte: ‘Af!’

Of het verhaal van de verlegen Mounia, die, als reactie op de moslimhaat die ze ervoer, zichzelf zwaar opmaakt en zwarte leren kleding draagt. Dit beschouwt ze als emotionele muur om achter te schuilen: ‘Ik heb uiteindelijk […] een bubbel voor mezelf gecreëerd om te voorkomen dat mensen me lastig vallen’, staat als quote onder haar foto.

Strijdvaardige moslima’s

De geïnterviewde moslima’s zijn echter ook strijdvaardig. Dat is te zien en, via soundscapes, te horen in I Exist. De bezoeker leest de protestbrief die Rym schrijft nadat ze bij een prestigieus examen voor een Franse patisserie is geweigerd omdat ze haar hoofddoek niet wil afdoen. Het is een oneigenlijke eis, zo weet ze, maar de examinator is niet te vermurwen. Rym ontvangt een korte brief terug waarin ze inderdaad in het gelijk wordt gesteld. Habjouqa: ‘De onpersoonlijke reactie stond echter niet in verhouding tot het gevoel van vernedering en schaamte die Rym onderging toen zij gedwongen werd haar hoofddoek af te doen.’

De tieners Leyla en Farah doen hun hoofddoek niet af tot aan de schoolpoort, zodat ze de schoolbewaker als daad van verzet trots in zijn ogen kunnen kijken als hij ze vraagt hun hoofddoek af te doen: híj is degene die hun rechten aantast.

Operation Burkini

Een video toont twee dames in boerkini (foto) die zwembewegingen maken. Het zijn Taos (40) en Fatiha (55) uit Grenoble. Zij worden activisten nadat Taos met haar kinderen is geweigerd in het zwembad vanwege haar boerkini: Operatie Boerkini ontstaat. Vrouwen protesteerden vorig jaar in boerkini in verschillende zwembaden in Grenoble: ze werden uit het zwembad verwijderd, kregen een bezoekverbod en boetes.

De bikini of de boerkini: ‘Hoe kan het dat een stukje stof zo’n wereld van verschil maakt en beslist of je al dan niet feminist bent? Het is aan de vrouw om zichzelf te bevrijden. Dit moet niet opgelegd worden’, hoor je Fatiha (geparafraseerd) zeggen in de audio. De achtergrond van de video toont het water van de Seine. Habjouqa verwijst hiermee naar de Algerijnse Fransen die in 1961 door de politie onder andere in de Seine zijn gegooid bij een protest tegen de koloniale oorlog in Algerije door de Franse autoriteiten. Zo’n tweehonderd vonden toen de dood.

Geen taboes

Habjouqa’s conclusie is pessimistisch: ‘De maatschappij voelt geen taboe, zoals bij antisemitisme en racisme, om vooroordelen te uiten over moslims. Het gaat ook terloops en komt zelfs van ontwikkelde mensen. De westerse obsessie met de hoofddoek verbaast mij. Het is een vorm van neokolonialisme. In Frankrijk wordt islamofobie bovendien gesanctioneerd door de nationale wetgeving.’

‘We willen moslims een stem geven die over het algemeen alleen maar hun leven als burger willen leiden’

Ondanks de emotionele verhalen bespeurt Habjouqa, behalve misschien bij Mounja, geen bitterheid bij de moslima’s over de moslimhaat waarmee ze geconfronteerd worden. ‘De vrouwen willen respectvol blijven. Ze zijn Fransen! Ze verdragen het. Tegelijkertijd bekijken ze het ook met humor en lachen ze erom. Na een gesprek met Nisreen (foto bovenaan) over oriëntalisme – de stereotypering van het Midden-Oosten – pakte ze een ananas en zei: ‘Kijk hoe exotisch ik ben!’’

Activisme

Hoewel Habjouqa maatschappelijk betrokken is, ziet ze zichzelf niet als activist: ‘Ik ben een politiek kunstenaar.’ De fotografe is realistisch over de invloed van kunst op maatschappelijke veranderingen. ‘Ik heb daar geen illusies over. De kunst en de media zijn deel van het probleem. De representatie van moslims vanaf de jaren tachtig is nogal stereotiep. Ze worden afgebeeld als terroristen of met een duister karakter: tamelijk eenzijdig, zonder lagen. Die beeldvorming veranderen is een langzaam proces. Gelukkig kunnen moslims steeds meer hun eigen verhaal vertellen, via bijvoorbeeld series in eigen productie op Netflix. Anderen kunnen mijn werk gebruiken om voorbij de poortwachters van de mainstreammedia te komen. Ik hoop met mijn foto’s verwondering, en op zijn best vragen op te roepen.’

Politieke verandering

Het achterliggende doel van I Exist is echter wel degelijk gericht op politieke veranderingen, vertelt Goirigolzarri. ‘Ons doel met deze tentoonstelling is het creëren van bewustzijn over de structurele mechanismes achter moslimhaat onder zoveel mogelijke Europese burgers, te beginnen bij de leden van het Europees Parlement. Zij hebben daadwerkelijk de macht om dingen te veranderen en wetten te maken. Wetten die veelal juist islamofobe gedragingen legitimeren.’ De bedoeling was dat de reizende tentoonstelling bij het Europees Parlement haar kick-off zou hebben. Het coronavirus gooide roet in het eten, waardoor I Exist nu in Amsterdam is gestart met haar Europese reis.

Complexe identiteiten

I Exist laat een gevarieerd beeld zien van hoe in diverse landen moslimhaat gestalte krijgt: van de noodtoestand na de aanslagen in Frankrijk (2015), waardoor de politie op grond van slechts vage verdenkingen bij moslimgezinnen kan binnenvallen, tot het frustreren van moskeebouw in Lombardije door allerlei regels.

Een hoopvolle uitzondering is te zien in de fotoreportage The Mechelen Model van Nina Bergman, ook te zien in I Exist. In Mechelen kreeg het Vlaams Belang in 2004 nog 32 procent van de stemmen. In 2018 was dat gedaald naar 7 procent, terwijl in Mechelen, met bijna 90.000 inwoners, 128 nationaliteiten wonen. Bart Somers, al vier termijnen burgemeester van Mechelen, zette in op een integratiebeleid waarbij de sociale inclusie van moslimmigranten leidend is. En dat wierp zijn vruchten af. Bedrijven willen zich nu juist vanwege de diversiteit in Mechelen vestigen. De misdaad is met 60 procent gedaald en van meest vieze stad is Mechelen tot schoonste stad van Vlaanderen uitgeroepen.

De tentoonstelling I exist: European stories of islamophobia is tot 11 oktober in de Melkweg in Amsterdam te zien en gaat daarna op reis.