Is vasten in coronatijd af te raden? We vroegen het aan gezondheidsexperts en imams. ‘Het draait om individuele verantwoordelijkheid.’

Donderdag begint de islamitische vastenmaand ramadan, die vanwege de coronacrisis anders zal verlopen dan gewoonlijk. Normaal verrichten moslims tijdens de ramadan in de moskee gezamenlijk het Tarawih-gebed, maar de moskeeën zijn nu gesloten. Ook raadt premier Mark Rutte grootschalige iftars af. Maar moet ook het vasten zelf vanwege mogelijke gezondheidsrisico’s worden opgeschort?

Wellicht, zei Sheikh Khaled Omran eerder deze maand. Omran is niet zomaar iemand: hij is secretaris-generaal van de fatwa-raad van de prestigieuze Al-Azhar Universiteit in Caïro.

Tegen het Duitse journaal Tagesschau zei Omran te wachten op advies van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Stel dat de WHO zegt dat men omwille van gezondheidsredenen moet blijven eten en drinken tijdens de vastenmaand? De fatwa-raad aan de Al-Azhar Universiteit zal dan gebieden dat moslims de gemiste dagen na het einde van crisis moeten inhalen, aldus Omran.*

Een nieuwsbericht hierover op de Kanttekening zorgde voor commotie op social media. ‘Dit kan geen waarheid zijn’, reageerde iemand onder het bericht. Individuen kunnen besluiten dat ze niet vasten, maar een volledige verschuiving ? ‘Beste moslims, verricht het vasten gewoon naar je persoonlijke situatie en laat je niet misleiden door derden. Gehoorzaam Allah swt en Zijn Profeet saw en niet de mens a.u.b.’

Een andere reageerder kon zich wel vinden in de woorden van Omran: ‘Gezondheid gaat toch voor! Dit is een zaak voor artsen om te beslissen. Als vasten gevaarlijk wordt, dan is het onze religieuze plicht om het uit te stellen en later in te halen. Er is op dit moment een ongeziene pandemie aan de gang. Ik ben blij dat de Azhar zijn verantwoordelijkheid opneemt. Uw verstand gebruiken is Allah swt gehoorzamen en zijn Profeet saw!’

Onder Nederlandse moslims ontstond dus discussie over de woorden van islamgeleerde Omran bij Tagesschau. Nu de ramadan voor de deur staat, is het tijd voor antwoorden. In hoeverre kan het vasten in coronatijd voor een gezondheidsrisico zorgen? En mag je überhaupt wel uit voorzorg het vasten overslaan?

Individuele verantwoordelijkheid

Het vasten tijdens de ramadan is een belangrijke plicht en behoort tot de vijf zuilen van de islam, net als de geloofsbelijdenis, de rituele gebeden, het geven van aalmoezen en de hadj naar Mekka. De ramadan is voor moslims dan ook de belangrijkste maand van het jaar, waarin ze – mede omdat ze vasten – bewuster bezig zijn met God en met hun naasten. Juist tijdens de ramadan geven moslims veel aalmoezen aan de armen.

Aan de andere kant vindt de islam het belangrijk dat mensen gezond blijven. Zieke mensen, ouderen, zwangere vrouwen en mensen die op reis zijn of zwaar lichamelijk werk verrichten hoeven tijdens de ramadan niet aan het vasten mee te doen. Coronapatiënten dus ook niet. Maar is het een goed idee om het vasten voor de zekerheid uit te stellen?

In de moslimgemeenschap bestaat hierover een brede consensus, zegt Mohammed Bouimj. Hij is woordvoerder van moskeekoepel Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR). ‘De ramadan kun je niet verzetten. Dat is uitgesloten.’

Bouimj vervolgt: ‘Geleerden mogen hier ook niet van afwijken. Het vasten draagt bij aan je gezondheid – juist nu, omdat je heel bewust met de dingen bezig bent en meer thuis bent. Zieke mensen hoeven niet aan het vasten mee te doen. Dat was altijd al zo en dat geldt nog steeds. En als je je zwak voelt, dan hoef je niet te vasten. Maar dit is een beslissing die je zelf moet maken. Dit is niet een besluit dat anderen voor ons moeten nemen.’

‘De ramadan kun je niet verzetten. Dat is uitgesloten’

Cherif Slimani, imam in het Belgische Kortrijk, is het eens met Bouimj. ‘Je kunt niet voor de zekerheid een religieuze verplichting verzaken, omdat het mogelijk risico’s met zich meebrengt. Er is hiervoor hard bewijs nodig. Maar dat is er niet.’

Ook imam Yassin Elforkani, hoofdimam van de Blauwe Moskee in Amsterdam, is het hiermee eens. ‘Omdat niet bewezen is dat het vasten mensen kwetsbaarder maakt voor het coronavirus, geloof ik niet dat er een fatwa komt die zegt dat het vasten moet worden uitgesteld.’

Tegelijkertijd maakt Elforkani duidelijk dat de fiqh – de islamitische jurisprudentie – flexibel is. ‘Het draait om individuele verantwoordelijkheid.’ Slimani beaamt dit: ‘We staan hier pragmatisch in. Vrees Allah volgens jouw vermogen.’

Gezondheidsrisico’s

De Kanttekening contacteerde diverse instanties met de vraag of het vasten inderdaad een gezondheidsrisico met zich meebrengt. De woordvoerders van het RIVM, het Voedingscentrum en Pharos vertellen allemaal dat er geen onderzoeken zijn die dit aantonen. ‘Er zijn hierover geen data, we weten het niet’, antwoordt het RIVM.

De WHO stuurt ons een speciale ramadan-richtlijn waarin staat dat het vasten gewoon kan doorgaan. ‘Er zijn geen onderzoeken gedaan naar het risico van vasten in relatie tot een COVID-19-infectie’, stelt de organisatie. ‘Gezonde mensen moeten kunnen vasten tijdens deze ramadan, net zoals in voorgaande jaren.’ De WHO voegt toe dat COVID-19-patiënten ‘in overleg met hun artsen kunnen overwegen om niet aan hun religieuze verplichting te voldoen, zoals ze met elke andere ziekte zouden doen’.

We spraken ook de islamitische huisarts Reis Kurt. Hij vindt niet dat het gezamenlijk vasten moet worden uitgesteld, maar drukt moslims op het hart dit jaar extra voorzichtig te zijn. ‘Als je zelf kwetsbaar bent of een zware baan hebt, dan zie ik wel risico’s, ja. Als arts zou ik zeggen: mensen moeten goed nadenken of ze ook dit jaar wel willen meedoen.’

Als je meedoet, dan doe je er volgens Kurt verstandig aan extra voorzorgsmaatregelen te nemen: meer letten op voldoende rust, meer drinken voor zonsopgang. ‘Werken aan je gezondheid is eveneens een religieuze plicht. Als je toch aan het vasten meedoet terwijl het eigenlijk slecht voor je is, dan zondig je ook. En het is denk ik ook goed om tegen je soms eigenwijze ouders en grootouders te zeggen dat ze het vasten dit jaar misschien beter kunnen overslaan. Om ze zo tegen zichzelf te beschermen.’

‘Als arts zou ik zeggen: mensen moeten goed nadenken of ze ook dit jaar wel willen meedoen’

Volgens medische experts zijn mensen die net beginnen met vasten kwetsbaarder voor het coronavirus omdat ze dan verzwakt zijn, stelt het Duitse Tagesschau. Kurt bevestigt dat dit in sommige gevallen zo is. ‘De adaptie naar het nieuwe ritme kan bij sommigen moeilijk verlopen. Een gezond gestel of sterke bescherming tegen corona is wel noodzaak om te kunnen vasten. Een zwak gestel geeft virussen de kans om zich snel te vermenigvuldigen.’

Voor Elforkani is dit geen reden om het vasten daarom uit te stellen: je hebt een individuele verantwoordelijkheid als gelovige, zegt hij. Kurt is het daarmee eens. Wel benadrukt de huisarts dat je als individu vanwege dit extra risico dit jaar voorzichtig zou moeten zijn.

Naast zieken, ouderen en zwangere vrouwen behoren ook artsen en verpleegkundigen tot de kwetsbare groep. Daarom vaardigden enkele Britse islamgeleerden een fatwa uit die het islamitisch ziekenhuispersoneel toestaat het vasten uit te stellen, als het niet anders kan. Het vasten staat mogelijk hun functioneren in het ziekenhuis in de weg, beargumenteren de geleerden achter de fatwa:

‘Als het voor u niet mogelijk is om te vasten vanwege de grote kans op uitdroging en ernstige dorst, samen met het risico op het maken van klinische fouten die levens kunnen beïnvloeden, kan het vasten worden uitgesteld tot een later tijdstip.’

Kurt is het als medicus met deze analyse eens. ‘Jonge hulpverleners, die in ziekenhuizen in de coronazorg werkten, zijn soms door uitputting ziek geworden en vervolgens overleden.’ Maar hij is als moslim geen voorstander van een fatwa: gelovigen moeten individueel deze keuze maken om wel of niet aan het vasten mee te doen. Dit vinden ook imams Slimani en Elforkani. ‘Die afweging moeten de mensen zelf maken’, zegt Elforkani.

*Arabischtalige media besteedden geen aandacht aan wat Omran zei. Ook hijzelf en zijn fatwaraad aan de Egyptische Al-Azhar Universiteit kwamen niet meer op de kwestie terug. De Azhar-website meldt wel dat het niet wetenschappelijk is aangetoond dat een droge mond, veroorzaakt door niet drinken, de kans op een coronabesmetting verhoogt. De Kanttekening vroeg de fatwa-raad van de Al-Azhar Universiteit tevergeefs om een reactie.