‘De mensen die ons verwijten dat we de feiten niet goed weergeven beweren vaak dat ze zelf alles perfect weten.’
Syriër Malek F. stak op Bevrijdingsdag in Den Haag drie mensen neer. Al gauw werd duidelijk dat hij een psychiatrisch verleden heeft en de meeste media omschreven hem om die reden als een verwarde man. Onder andere GeenStijl twijfelde aan die lezing, omdat de dader tijdens zijn daad Allahoe akbar (God is de grootste) geroepen zou hebben. Het terroristische motief kon volgens GeenStijl niet uitgesloten worden. Burgemeester Pauline Krikke liet weten dat de dader alleen bij de politie bekend was vanwege ‘verward gedrag’. ‘Hij bracht weken door in een GGZ-instelling, nadat hij in februari zijn huisraad vanuit een raam op straat gooide.’ Met die uitspraak wekte de burgemeester bij sommigen de indruk dat ze de zaak probeerde te sussen. Later bleek namelijk dat de politie in maart een anonieme tip had ontvangen die erop wees dat F. een aanslag voorbereidde. Wanneer is iemand verward en wanneer is iemand een terrorist? Dat is een vraag die de afgelopen jaren tot veel discussie leidde. Als iemand met een psychiatrisch verleden zijn of haar daad politiek motiveert, welk aspect moet dan zwaarder wegen? De Kanttekening sprak met de hoofdredacteur van de NOS Marcel Gelauff, bijzonder hoogleraar Klinische Psychopathologie Jan Dirk Blom, psycholoog Assmaa Kammite en historicus Tayfun Balcik.
‘Wij linken niet consequent terrorisme aan de islam’
Soms is de kritiek dat media te vaak de term ‘verwarde man’ gebruiken en soms is de kritiek dat de term ‘terrorist’ te selectief wordt ingezet. Zo ontstond in april van dit jaar ophef op Twitter toen NOS in een artikel over een geweldsvoorval in Duitsland schreef: ‘In eerste instantie spraken Duitse media van een aanslag, maar inmiddels wordt gemeld dat de dader een Duitser is zonder migratieachtergrond.’ Critici zagen in deze zin hun vermoeden bevestigd dat terrorisme en aanslagen consequent gekoppeld worden aan de islam en moslims, ook als die laatste twee daar niets mee te maken hebben. Volgens Gelauff was het een fout en niet meer dan dat. ‘Dat was een ongelukkige zin, maar dat had verder geen bedoeling. Het is helder dat we dat zo niet hadden moeten doen. We maken honderd berichten per dag, soms formuleert iemand iets verkeerd.’
Balcik analyseerde vijfhonderdveertien berichten uit de Volkskrant onder andere op het gebruik van de term ‘terrorist’ in combinatie met islam. Hij gelooft niet dat het hier gaat om incidentele fouten, hij ziet een patroon. ‘Uit mijn onderzoek komt dat sterk naar voren. Bij moslimgeweld viel honderdzesenveertig keer het woord terrorisme. Ter vergelijking: er zijn in de onderzochte periode achttien berichten verschenen met aanslagen gepleegd door niet-moslims. Geen één keer is het woord terrorisme gebruikt. Bij niet-islamitische aanslagen gaat het om ‘schietpartijen’, ‘schutters’ en ‘verwarde personen’.’ Of dat ook geldt voor de NOS weet ik niet, daar is meer onderzoek voor nodig, maar wat ik sporadisch verneem uit andere witte media sterkt mij in de gedachte dat het een consequente kwaal in het Nederlandse medialandschap is. Als er moslims bij betrokken zijn dan spreken media in negenennegentig procent van de gevallen over terreur en wanneer dat niet het geval is spreken media in negenennegentig procent over verwarde personen en schutters.’
Gelauff legt die kritiek naast zich neer. ‘Wij linken niet consequent terrorisme aan de islam. Ik denk dat je onderscheid moet maken tussen verschillende media. Natuurlijk is het als redactie belangrijk om divers te zijn, maar ik heb nog nooit een aanleiding gehad om te denken dat deze discussie daardoor wordt veroorzaakt.’
Wat is verwardheid?
De term ‘verwarde man’ is de laatste jaren vaak gevallen in de berichtgeving over geweldsvoorvallen, maar wat betekent het eigenlijk? Blom zegt dat de term niet uit de psychiatrie komt. ‘Verward’ heeft in mijn vak geen specifieke betekenis. Het is een lekenterm die bijvoorbeeld in de pers en door politie wordt gebruikt. Voor de politie is ‘een verward persoon’ iemand die eerder wordt geassocieerd met de psychiatrie dan met justitie. Wanneer wij in de kliniek een ‘verward persoon’ krijgen aangemeld door de politie, dan kan dat iemand zijn met een psychose, met katatonie, met een delier, met dementie, met een persoonlijkheidsstoornis, et cetera. Kortom: alles wat wij tegenkomen in ons vak.’ Kammite onderschrijft dat vanuit haar psychologiepraktijk. ‘Het probleem met de term ‘verward’ is dat het een verzamelwoord is dat op zichzelf nog helemaal niks zegt. Een verward persoon kan ook iemand zijn die dronken is, iemand met neurologisch probleem, iemand met een verstandelijke beperking, iemand met diabetes die zijn medicatie niet tijdig heeft gebruikt of gewoon iemand die erg heftig emotioneel reageert op een onverwachte gebeurtenis in zijn of haar leven. Kortom, heel veel mogelijkheden die niet hoeven te wijzen op psychische problemen.’
Kammite vindt dat media specifieker moeten zijn als zij spreken van een ‘verwarde man’.
‘De media gebruiken de containerterm ‘verward’ te vaak zonder te specificeren wat deze verwardheid inhoud en zonder te differentiëren tussen psychiatrie of eventuele andere oorzaken van de verwarring. De woorden ‘er is mogelijk sprake van terrorisme’ zijn vaak onmisbaar in artikelen die gaan over mensen die religieuze leuzen hebben geschreeuwd of een bepaald uiterlijk hebben. Er worden al snel verbanden gelegd tussen zaken die mogelijk helemaal niet aan elkaar gerelateerd zijn. Uiteraard moeten de media verslag doen van wat er speelt en kritisch blijven, maar mijn inziens worden er door journalisten vaak suggesties gewekt of verbanden gelegd welke alleen door specialisten op die gebieden gedaan kunnen worden. Media hebben een enorme kracht en invloed en with great power comes great responsibility. Zij moeten hun woorden zorgvuldig blijven wegen en formuleren.’
Gelauff is zich bewust van die verantwoordelijkheid, maar hij ziet niet zo snel een alternatief voor de term ‘verwarde man’. ‘Als we de term ‘verwarde man’ niet mogen gebruiken, wat moeten we dan gebruiken? Vaak citeren we de politie die aangeeft dat het om een verward persoon gaat. Als de politie zegt dat het een verwarde man is dan gaan wij dat niet tegenspreken. Dan kan ik wel vermoedens hebben dat er meer aan de hand is, maar volgens mij is het juist kwaliteitsjournalistiek dat je de feiten weergeeft en niet je vermoedens als feiten presenteert.’ De term specificeren en bijvoorbeeld spreken van een persoon met een psychiatrische achtergrond is volgens Gelauff lastig te realiseren. ‘Wij berichten terwijl we afwachten tot we meer informatie hebben, dat kan ook betekenen dat je aanvankelijk de term a gebruikt en later de term b. Vaak weten we nog helemaal niet of de dader een psychiatrische achtergrond heeft, dus als dan bekend is dat de persoon volgens de politie verward gedrag vertoonde dan melden we dat. We merken dat er veel discussie over is, maar we claimen niet dat we precies weten wat er is gebeurd. De mensen die ons verwijten dat we de feiten niet goed weergeven beweren vaak dat ze zelf alles perfect weten.’
Verwarde terrorist?
Een ander voorbeeld waarbij de dader ‘verwarde man’ werd genoemd maar zelf zei te handelen vanuit politiek en religieus motief is Bart van U. Hij vermoordde in 2016 oud-minister Els Borst en deed dat naar eigen zeggen uit christelijke overtuiging vanwege de euthanasiewet die onder het ministerschap van Borst is doorgevoerd. Is Bart van U een terrorist? De mainstream media oordeelden van niet. Gelauff staat nog steeds achter de beslissing om de dader geen terrorist te noemen. ‘Ik heb niet de neiging om achteraf te zeggen dat de moordenaar van Borst een terrorist is. De dader had wel een politiek motief, maar heeft hij daarmee de samenleving ontwricht? Volgens mij ging het meer om de persoon Borst dan om de politieke constellatie. Het is een twijfelgeval maar ik heb de neiging om te zeggen dat ik dat geen terrorisme vind.’
Zulke casussen roepen de vraag op of het überhaupt mogelijk is om onderscheid te maken tussen een psychoot en iemand die zuiver politieke en ideologische motieven heeft. Blom: ‘Theoretisch kan je onderscheid maken, maar in de praktijk is dat niet altijd gemakkelijk. Om vast te stellen wat wat is, kan de rechtbank een forensische rapportage laten verrichten, maar zelfs dan wordt niet altijd helder welk gedrag werd ingegeven door psychotische overtuigingen en welk door ideologie of haat.’
Psychoses zijn lang niet altijd goed herkenbaar zegt Kammite. ‘Psychoses en waanbeelden nemen vormen aan van de culturele of religieuze ideeën van mensen. Dus ook van moslims en christenen.’ Kammite vindt dat we de vraag moeten stellen of er überhaupt zoiets bestaat als een gezonde terrorist. ‘Zuiver verwarde mensen bestaan met zekerheid, maar men kan zich afvragen of zuivere terroristen bestaan. Is het objectiveerbaar om in een gezonde, niet verwarde of psychiatrische staat zulke handelingen te verrichten? Zoveel schade te berokkenen en verderf zaaien met een gezond geweten zonder dat er sprake is van dwang of psychopathologie?’
Collectieve psychose
Zijn IS-leden die aanslagen plegen en zonder blikken of blozen executies uitvoeren extreem gelovig of zijn ze ziek? Het is een vraag die ook vaak gesteld is bij christelijke sektes. De People’s Temple was een Amerikaanse sekte die bestond tussen 1953 en 1978 en waar sekteleider Jim Jones zijn volgelingen misbruikte en mishandelde. De sekte werd wereldnieuws na de collectieve zelfmoord van haar leden in 1978 in Guyana. Directe aanleiding was het bezoek van het Amerikaanse congreslid Leo Ryan aan de sekte om met eigen ogen de situatie te bekijken. De dagen daarna ontving hij briefjes van leden die hem om hulp vroegen om de sekte te verlaten. Jones ontdekte dit verraad en vermoorde Ryan. Daarbij stierven ook drie journalisten en een ex-volgeling. Diezelfde dag nog dwong Jones al zijn volgelingen om cyanide in te nemen, de volgelingen die weigerden werden doodgeschoten of gewurgd. In totaal stierven die dag negenhonderdveertien mensen.
In de literatuur van de psychiatrie wordt de casus omschreven als een collectieve psychose. Blom legt uit. ‘Een collectieve psychose is een psychose die wordt gedeeld door meer dan twee personen. Het kenmerkende symptoom is meestal een waan, dat wil zeggen, een overtuiging die niet klopt met datgene wat wij de realiteit noemen. Een collectieve psychose begint vaak bij één persoon die deze waan ontwikkelt, bijvoorbeeld dat de wereld op het punt staat te vergaan, of dat het eten is vergiftigd en die anderen hiervan vervolgens weet te overtuigen. Zeker wanneer dit een charismatisch persoon is, dan kan door dergelijke inductie een collectieve psychose worden ontketend.’ Zouden IS-leden ook een collectieve psychose kunnen hebben? Volgens Kammite geldt dat voor een aantal van hen zeker. ‘De wanen in een psychose kunnen allerlei vormen aannemen, dus ook die van religie. Er zijn zat psychiatrische patiënten die claimen de nieuwe Messias te zijn of die geloven dat zij met bepaalde handelingen de wereld moeten verlossen. Dat je binnen een religieuze stroming met een kritische blik kan kijken naar wat men doet en wat de gevolgen zijn van hun handelingen is erg belangrijk. Met name dat je het in een context kan plaatsen van die religieuze groep. Wanneer men handelingen of ideeën niet meer in de context van die religie kan plaatsen kan het sektarisch worden. Er moet sprake kunnen zijn van reflectie en toetsing aan de context. In het geval van IS zouden we volgens deze redenering kunnen stellen dat er sprake is van een collectieve waan waarin ze niet langer te toetsen zijn aan de context van de religieuze groep waartoe zij zich rekenen. Het blijft echter complex, omdat IS ook politieke motieven heeft en niet louter religieuze. Ik denk dat de leiding van IS weloverwogen keuzes maakt en politieke ambities heeft. Veel van hun volgelingen zijn daarentegen kwetsbare mensen met veel bagage die door hun kwetsbaarheid vatbaarder zijn meegezogen te worden in collectieve wanen en psychoses.’ Toch kan volgens Blom IS niet zomaar tot een collectieve psychose worden verklaard. ‘De psychiaters Dein en Littlewood verzamelden en analyseerden in 2005 tientallen historische voorbeelden van situaties waarin sekteleiders en andere charismatische personen hun aanhang wisten te bewegen tot collectieve suïcide en/of geweld tegen anderen. Zij troffen daarbij weinig aanwijzingen voor collectieve psychosen. In hun analyse blijft dan ook maar een zeer klein gedeelte van de suïcides en moorden over dat werkelijk gebaseerd lijkt op een collectieve psychose. Het zou interessant zijn om een dergelijke analyse nog eens over te doen in de huidige tijd en daarin ook het gedachtengoed van IS-leden mee te nemen. Ik heb daar zelf niet systematisch naar gekeken, maar wat ik in de media tegenkom aan uitspraken van IS-leden heeft over het algemeen weinig te maken met een psychose. Soms is er een bericht over een ‘verward persoon’ die uitspraken doet namens of ten gunste van IS, maar dat zijn individuen, geen groepen. Ik ken geen literatuur of nieuwsberichten die zouden wijzen op een collectieve psychose bij IS-leden.’
Ook als IS officieel als een collectieve psychose gekenmerkt wordt, dan zal dat voor de berichtgeving geen verschil maken zegt Gelauff. ‘Ik kan me wel iets voorstellen bij een collectieve psychose bij IS-leden, maar dan is het toch nog steeds terrorisme? Je kan zeggen dat ze ziek zijn, maar geldt dat dan alleen voor IS en niet voor alle andere partijen die oorlog voeren en aanslagen plegen zoals het Syrisch leger? Waar trek je de grens? Natuurlijk is het niet zwart-wit, maar uiteindelijk zal je als journalist keuzes moeten maken.’
‘Witte’ media
Balcik is van mening dat media per definitie het woord ‘terrorisme’ moeten vermijden. ‘Wat terrorisme is, is een heel oude politieke discussie. De terrorist van de één, is de vrijheidsstrijder van de ander. Ik vind dat we af moeten van het woord terreur, of zo min mogelijk moeten gebruiken. Het lijkt me belangrijk om diepgravend onderzoek te doen naar wat iemand beweegt om politiek of niet-politiek geweld te gebruiken en te kijken of we de omstandigheden waaruit dit geweld is ontstaan kunnen veranderen. Bijvoorbeeld staatsgeweld, dat is ook politiek geweld, wat tot veel grootschaligere vernietiging leidt, dan wat nu wordt gezien als terreur. Het geweld van ‘terroristen’ is meestal een reactie daarop. Op basis van het huidige nieuwsaanbod van witte media in Nederland lijkt er maar één criterium te gelden voor wat terrorisme is, namelijk of er wel of niet moslims bij betrokken zijn, dat is een islamofoob criterium.’ Gelauff vindt die kritiek waar het de NOS betreft niet terecht. ‘Wij maken de keuzes die wij maken niet omdat we te wit zijn. Zo’n bewering vind ik echt te makkelijk. Het is een bepaald gevoel dat mensen hebben en waar ze vervolgens conclusies aan verbinden. Als grote lijn hebben wij dat we het woord terreur gebruiken als de dader een politiek doel heeft om de samenleving te willen ontwrichten. Het probleem is alleen: hoe weet je dat en hoe stel je dat vast? Er is veel geweld geweest met een islamitische achtergrond en ik denk ook wel dat het voorgekomen is dat media daarop te snel conclusies hebben getrokken. In die zin moeten media zich dat aantrekken, maar ik kan alleen voor de NOS spreken en dan ga ik niet mee in de conclusies van Balcik.’
De discussie over wie ‘terrorist’ en wie ‘verward’ is zal dus nog wel voortduren.
Nu u hier toch bent...
Goede journalistiek kost geld. Leden en donaties maken onze gebalanceerde berichtgeving over biculturaliteit, zingeving en vrijheid mogelijk. Steun ons daarom als u ons werk belangrijk vindt.
Vertel mij meer!
