‘Zonder de ijzeren wil om aan een gezamenlijk huis te bouwen, hoe moeilijk soms ook, en het vurige verlangen dat er iets goeds voor onze kinderen uit zal voortkomen, is een gedeelde toekomst zoek.’

‘Noem mij één voorbeeld van een multi-etnische of multiculturele samenleving, waar de oorspronkelijke bevolking nog woont (…) en waar een vreedzaam samenlevingsverband is. Ik ken hem niet.’ Deze uitspraak van minister Stef Blok (Buitenlandse Zaken) afgelopen zomer sloeg in als een bom. Het gaf het debat over de multiculturele samenleving een nieuwe impuls en leidde tot talloze artikelen, opiniestukken, analyses, discussies en tweets. Aanleiding voor de Kanttekening om twintig Nederlanders uit onder meer de media, politiek en civil society te vragen: wat vind je van de multiculturele samenleving?

Sinan Can

‘Diversiteit is een verrijking. Je wil toch niet dat iedereen hetzelfde is en er geen ruimte is voor verschil. Een samenleving met één type mens, dat is precies wat terroristische organisaties zoals IS willen. Natuurlijk brengt de multiculturele samenleving problemen met zich mee. Samen leven is een proces. De problemen moeten we serieus nemen, bespreken en samen proberen op te lossen. Kritiek mag nooit gesmoord worden. Maar de multiculturele samenleving compleet diskwalificeren, omdat er problemen zijn, al het slechte daaraan wijten en doen alsof het overal superslecht gaat, is een zwaktebod. Sommigen gebruiken de multiculturele samenleving als zondebok voor van alles en nog wat. ‘De multiculturele samenleving is compleet mislukt’, zegt men. Ik zeg: de mensheid is mislukt. Uiteraard heeft de mensheid ook veel goeds geproduceerd en teweeggebracht, maar feit is: sinds mensenheugenis slagen we er niet in vreedzaam samen te leven. Oorlogen, armoede, honger, milieuvervuiling, dierenleed, noem maar op. Maar ik blijf hoopvol.’

Marjolein Faber

‘De multiculturele samenleving bestaat niet. Het is enkel een hersenspinsel van de politieke elite die de autochtone Nederlanders dwingt samen te leven met een uitdijende groep migranten van wie het overgrote deel een afkeer heeft van het Westen. Met als gevolg islamitische enclaves, waar autochtone Nederlanders niet welkom zijn. Zo mogen in de el-Tawheed-moskee enkel Marokkaanse politieagenten komen. Rutte III schroomt niet de deur open te zetten voor sharia-rechtbanken en polygamie. In het regeerakkoord leest men: ‘herijking ouderschap’, een kind kan dan zomaar één pappa en vier mamma’s krijgen, experimenten met buurtrechters en mediation in het civiele domein, het domein van de sharia. Samuel Huntington schreef dat multiculturalisme in essentie de vijand van de westerse beschaving is. Een nog grotere vijand is de politieke kliek die onze cultuur verkwanselt en ieder kritisch geluid smoort door de criticus weg te zetten als fascist of islamofoob. Dat terwijl het ooit multiculturele Midden-Oosten en grote delen van Afrika vervallen zijn tot de monocultuur van de islam.’

Bart Schut

‘Getrouwd met een niet-westerse immigrant en vader van een bicultureel kind, kan ik natuurlijk niet anders dan de multiculturele samenleving van harte toejuichen. Immigratie heeft ons veel moois gebracht, daarover bestaat geen twijfel. Maar helaas, met al dat moois zijn ook culturen en geloven meegelift die minder bij onze westerse progressief-liberale cultuur passen. Of erger: die onze seculiere democratie en rechtsstaat ronduit afwijzen. We zien het in de politiek waar islamitische partijen zoals Denk en Nida hun conservatieve, extreemrechtse denkbeelden salonfähig proberen te maken. Multiculturalisme betekent ruimte voor minderheden, dus ook voor Joden, vrouwen, de LHBT-gemeenschap, afvalligen en ongelovigen – allemaal groepen die onder veel immigranten uit bepaalde culturen niet bepaald populair zijn. Dus zeg ik: meer, meer, meer immigranten, maar kijk wel uit dat ze komen uit culturen die aansluiten op de onze. Die liggen vaak wat verder weg dan het Midden-Oosten en Afrika. Juist om onze open en tolerante maatschappij te beschermen moeten wij ervoor waken dat immigratie uit monoculturen onze multiculturele droom bedreigt.’

Marianne Zwagerman

‘Ontheemd. We zijn allemaal ontheemd. Dat schreef ik drie jaar geleden in mijn column op BNR. We zijn als land op weg naar waar we nog niet waren. Terwijl onze natuur is om terug te willen naar hoe we denken dat het vroeger was. Het vroeger uit onze herinnering, toen alles beter was. Uiteindelijk komen we er wel aan, in dat nieuwe Nederland. Maar wie neemt de leiding? Wie metselt het fundament van de waarden die vaststaan, buiten alles waarin we mogen verschillen? Niemand tot nu toe. Alleen de schreeuwers en sussers kwamen aan het woord. Gelukkig heeft Jan Latten nu het voortouw genomen. Dat hij pas na zijn pensionering bij het CBS de vrijheid voelt om duidelijk stelling te nemen is een teken aan de wand. Ik hou me maar een beetje vast aan Klaas Dijkhoff die iedereen de vrijheid gunt die zijn dochter ook heeft. In dat Nederland wil ik wel wonen.’

Boris Dittrich

‘We leven in een multiculturele samenleving. Dat is de realiteit. Nederland heeft door de eeuwen heen groepen migranten aangetrokken, zoals Spaanse en Portugese joden en in de vorige eeuw Molukkers, Indonesiërs, Surinamers, Turken en Marokkanen. Van recentere datum zijn hier asielzoekers uit Afrikaanse landen naartoe gekomen of uit landen zoals Iran en Afghanistan. Ieder neemt de eigen geschiedenis, geloof, cultuur en taal mee. Nederland verandert daardoor, maar de migranten en hun kinderen ook. De joods-christelijke traditie, cultuur en religie zullen dominant blijven. Politici moeten voorwaarden scheppen zodat de migranten hun draai in Nederland kunnen vinden, terwijl de migranten daarvoor ook hun best zullen moeten doen. In een samenleving leef je samen. Politici zullen de gedeelde waarden tussen mensen moeten benadrukken, niet de verschillen. Op angst en onlustgevoelens spelen bouw je geen toekomst. Die toekomst ligt niet voor ons, maar in onszelf. In de multiculturele samenleving leef je samen.’

Sid Lukkassen

‘De multiculturele samenleving is gefaald. Dat licht ik in mijn boeken Avondland en identiteit en Levenslust en doodsdrift uitgebreid toe. Zie de cultuurmarxistische woordkeuze ‘mensen van kleur’. Dat is politieke codetaal die een anti-westers blok smeedt, kennelijk behoort iedereen tot deze groep behalve blanken. Activisten dringen op dat wij het woord ‘wit’ moeten gebruiken in plaats van ‘blank’ – wie hun taalgebruik overneemt, onderschrijft impliciet hun politieke denkbeeld dat Nederland een diep racistisch land zou zijn. Brussel bewijst dat het multiculturalisme mislukt. Vlamingen, Walen, eurobubbel-expats en geïslamiseerde wijken: deze groepen staan met de rug naar elkaar. Niemand voelt zich verantwoordelijk voor gedeelde publieke ruimtes. Een cultuur is een hiërarchie van waarden: zodra multiculturalisme verdergaat dan triviale uitbreidingen van de menukaart, ontstaan serieuze conflicten. Italiaanse pizza en Japanse wok zijn leuk, maar zodra sharia-interpretatie de westerse rechtsstaat beconcurreert, is de pret uit. Het multiculturalisme verrijkte de keuken, maar de kooklessen waren te duur.’

Manuela Kalsky

‘De multiculturele samenleving is een feit. Amsterdam, Rotterdam en ook Brussel zijn inmiddels superdiverse steden. Dat wil zeggen: geen enkele groep vormt nog een meerderheid in de stad. Andere Europese steden zullen volgen. Verbindend denken en handelen is nu erg belangrijk. Helaas gebeurt op dit moment precies het tegenovergestelde. Het wij-zij-denken floreert. Met als gevolg het verharden van standpunten en identiteitspolitiek. Nationalistische gevoelens worden aangewakkerd. In plaats van de al bestaande diversiteit te omarmen en voor iedereen een thuisgevoel te creëren, laten de verantwoordelijken in politiek en samenleving toe, dat onder de burgers angsten en verdeeldheid worden gezaaid. Dat vind ik gevaarlijk. Zonder de ijzeren wil om aan een gezamenlijk huis te bouwen, hoe moeilijk soms ook, en het vurige verlangen dat er iets goeds voor onze kinderen uit zal voortkomen, is een gedeelde toekomst zoek. Althans een vreedzame en plezierige. Daarvoor heb je namelijk wederkerige relaties nodig én compassie. ‘Verbind de verschillen met compassie’, is wat mij betreft het motto voor de komende jaren. Aan netwerken bouwen met gedeelde waarden omwille van het goede leven voor allen in ons mooie Nederland.’

Tanya Hoogwerf

‘Het nastreven van de multiculturele droom heeft integratie doen falen. Minister Blok werd verguisd, omdat hij zei dat de mens genetisch geneigd is naar groepsgenoten toe te trekken en moeilijk in staat is een binding aan te gaan met andere groepen, maar ironisch genoeg is juist dat hetgeen de overheid gedurende veertig jaar immigratie heeft gestimuleerd. Nooit werden harde voorwaarden gesteld aan het Nederlanderschap, zoals het omarmen van onze normen en waarden en het volwaardig meedoen in de maatschappij. Pas je vooral niet aan, maar trek je terug in je eigen zuiltje. Racism of lower expectations pur sang. Dat veel migranten toch zijn geïntegreerd en goed functioneren, is vaak meer ondanks dan dankzij de overheid. Het minimaal stellen van eisen om onze manier van leven, openheid, vrijheid van individuen en tolerantie te beschermen is noodzakelijk. Deze zaken zijn niet onderhandelbaar en intolerante elementen die daar een bedreiging voor vormen, zoals salafisme, moeten bestreden worden. Als je tolerant bent voor intolerantie, dan zet je de vrijheid, die Nederland zo bijzonder maakt, op het spel.’

Lucas Hartong

‘Wat vind je van de multiculturele samenleving? Het feit dat die vraag vandaag de dag gesteld moet worden is tekenend. Ik geloof in de samenleving. Samen leven, heden en toekomst beschaafd houden. Alle in Nederland verblijvende burgers vormen die samenleving. Zolang eenieder zijn of haar constructieve bijdrage levert aan onze gemeenschappelijke samenleving en zich daarbij aan de wet houdt, zal het mij worst zijn welke culturele achtergrond je hebt. Zodra de wet en ethiek alsmede normen en waarden van onze samenleving geschonden worden heb je echter een felle tegenstander aan mij. Een moslim die weigert vrouwen gelijkwaardig te behandelen is mijns inziens schadelijk voor de samenleving evenals een imam die in de moskee oproept tot minachting van de wet en democratische waarden. Ik sta voor een Nederland, dat best alle kleuren van de regenboog mag hebben, maar over deze basiszaken dienen we het allemaal eens te zijn.’

Kirsten van den Hul

‘Wij wonen middenin Den Haag. Ik heb Poolse, Marokkaanse, Thaise, Engelse en Indonesische buren en een Egyptische man. De multiculturele samenleving is mijn dagelijks leven. Ik geniet van de verschillende smaken, geuren, klanken en talen. En niet te vergeten de diversiteit aan perspectieven. Ik ben opgegroeid in een klein dorpje in Overijssel, waar de meeste mensen eruit zagen als ik. Daar spaarde ik wereldbollen en droomde van verre reizen. Als twintiger heb ik een tijd in Tunesië gewoond. Ik heb er ongelofelijk veel geleerd: hoe moeilijk het is om als nieuwkomer je weg te vinden, hoe belangrijk het is om de taal te spreken, om vrienden te maken, maar ook hoe fijn het is om aan bepaalde gebruiken van thuis vast te houden als je ergens ‘import’ bent. De multiculturele samenleving is voor sommigen een probleem, maar voor mij een gegeven én een cadeau. Zolang we maar nieuwsgierig blijven naar elkaar.’

Zeki Arslan

‘Nederland is een meertalige multireligieuze en multi-etnische rechtsstaat. Voor het verdriet van de tegenstanders van de multiculturele samenleving en voor degenen die alleen gebruik maken van de voordelen en moeite hebben met de rest, is helaas nog geen medicijn gevonden. Deze burgers moeten we niet helemaal in de kou laten staan, het zijn immers onze landgenoten. We kunnen luisteren naar wat hun zo dwars zit en waar ze zo bang voor zijn. Angst een slechte raadgever. De multiculturele samenleving is nu eenmaal een feit, je kunt het niet ontkennen en je kunt er niet aan ontkomen. Het vraagt om een beetje gezond verstand en empathie om elkaar wat te gunnen en ruimte te geven. Het is belangrijk om te zoeken naar verbinding in plaats van elkaar te vermijden. Elk individu kan daaraan bijdragen. En de overheid en civil society moeten met inspirerende oplossingen en verhalen komen die vertrouwen tussen groepen kweken. Politici die de toegenomen diversiteit misbruiken zijn onverantwoord bezig.’

Gert Jan Geling

‘Is Nederland wel een multiculturele samenleving? We zijn een etnisch erg diverse samenleving, vooral in de grote steden dan, maar de dominante cultuur, die van onder meer de instituties, politiek, media, culturele sector en het bedrijfsleven en onderwijs, is de Nederlandse cultuur. Daarom geef ik de voorkeur aan de term ‘multi-etnische’ samenleving. Ik zou niet vrolijk worden van een ‘terugkeer’ naar een ‘mono-etnische’ samenleving. Ik waardeer de voordelen die diversiteit ons te bieden heeft, bijvoorbeeld als het gaat om muziek, eten en creativiteit. Tegelijkertijd kunnen we er niet omheen dat voortschrijdende migratie en toenemende diversiteit leiden tot groeiende sociale spanningen en nieuwe uitdagingen. Er moet ruimte zijn om ook de nadelige kanten van onze multi-etnische samenleving op open en inhoudelijke wijze te bespreken, zonder dat we daarbij direct in een kramp schieten en de andere partij direct het licht in de ogen niet meer gunnen.’

Brenda Stoter Boscolo

‘Bij de woorden ‘multiculturele samenleving’ denk ik automatisch aan mijn jeugd in de jaren tachtig en negentig. Als kind van Italiaans-Grieks-Nederlandse ouders groeide ik op in een multiculturele arbeiderswijk in Rotterdam-Zuid. De ouders van mijn vriendinnetjes kwamen uit Marokko, Turkije en Suriname. Iedere week Turks eten bij mijn vriendin, Surinaamse nummers playbacken op school, cadeautjes uit Marokko. Mijn leuke herinneringen aan vroeger worden gekenmerkt door diversiteit. En nog steeds, want tot op de dag van vandaag is mijn vriendengroep zeer divers. Dat betekent niet dat een diverse samenleving alleen maar pais en vree is. Problemen zoals radicalisering, racisme en polarisatie bestaan. Het zijn thema’s die me niet alleen bezighouden als journalist, maar ook als burger. Thema’s die bovendien een veel beter debat verdienen dan dat ze nu krijgen. Want wat ik mis, is het middengeluid. De multiculturele samenleving is niet idyllisch, noch is het een verdoemd zootje. Naast de mooie zijn er ook negatieve kanten, precies zoals in elke samenleving. Maar om het te bestempelen als mislukt of niet vreedzaam? Ik hoef alleen maar naar mijn eigen familie en vriendenkring te kijken om te zien dat dat onzin is.’

Kiza Magendane

‘De multiculturele samenleving is een omstreden begrip, omdat culturen arbitraire constructies zijn. Mensen worden geboren in een bepaald gezin, in een omgeving waarin mensen bepaalde normen en waarden delen en die onder meer via onderwijs doorgeven. Ik merk dat sommige culturele hokjes in Nederland heilig worden verklaard en individuen tot deze hokjes worden gereduceerd. Iemand wordt bijvoorbeeld gezien als jood, moslim, zwart of Marokkaan. Terwijl deze hokjes vaak niets zeggen, omdat een persoon veel meer is dan arbitraire hokjes. In een wereld die snel verandert, hebben we niets aan deze hokjes. We moeten wennen aan het idee dat ‘multiculturele samenleving’ een mythe is, omdat culturen arbitraire constructies zijn die door de tijd heen veranderen.’

Jan Roos

‘De multiculturele samenleving bestaat niet, omdat die mislukt is. Wat er overblijft is de multiculturalistische samenleving. Dat staat voor een land waar meerdere culturen naast elkaar leven, dus niet samen. En ook die samenleving begint steeds meer problemen te ondervinden, want zelf naast elkaar leven wordt steeds moeilijker. We kunnen dus stellen dat Nederland een levensgroot probleem heeft. De autochtone bevolking voelt zich daardoor als een proefkonijn van een mislukte proef in eigen land. De allochtonen hebben bijzonder weinig voeling met het land waarin zij leven en wijzen de Nederlandse cultuur steeds verder af. Gevolg is dat iedereen zich steeds meer terugtrekt in de eigen leefwereld. Uiteindelijk zal het uitlopen op een enorme clash. Laten we hopen dat dat geweldloos gaat gebeuren.’

Jamila Achahchah

‘Als ik kijk in mijn directe omgeving en naar ontwikkelingen nu in Nederland, vergeleken met twintig jaar geleden, dan ben ik tevreden over de huidige multiculturele samenleving. Zo is het aantal jongeren met een migratieachtergrond in het hoger onderwijs flink gestegen. Net als het aantal burgers met een migratieachtergrond dat belangrijke publieke functies inneemt. Maar ik plaats ook een kanttekening. Er gebeuren veel dingen die het samenleven ingewikkeld maken. We staan als samenleving nog voor een aantal uitdagingen. Ieder van ons wil zichzelf kunnen zijn als volwaardig lid van de samenleving en zich in de eigen identiteit erkend en gerespecteerd voelen. We hebben een publiek discours over de multiculturele samenleving nodig die verbindend werkt. We moeten meer oog hebben voor de concrete problemen waar zowel mensen met een migratieachtergrond als autochtone Nederlanders mee kampen, zoals discriminatie op arbeidsmarkt. De samenleving kan weerbaarder zijn en beter tegen een stootje kunnen door inclusie, contact en samenwerking.’

Ehsan Jami

‘Wanneer ik een voorstelling moet maken van hoe een multiculturele samenleving eruitziet, dan denk ik aan lekker eten uit verschillende landen, schitterende muziek uit alle windstreken van de aarde en dat mensen in een land daadwerkelijk met elkaar samenleven. Maar de realiteit is dat in Nederland geen multiculturele samenleving bestaat. Er is sterke segregatie, in wijken, vrienden, liefde, religie en de politiek. De integratie van de arbeidsmigranten en nieuwkomers is mislukt en de derde en vierde generatie Turkse en Marokkaanse Nederlanders dreigen de verloren generaties te worden. Generaties die de rug hebben gekeerd naar de Nederlandse samenleving. Generaties die heel goed weten wat hun rechten zijn in Nederland, maar weinig weten over hun plichten. Generaties die bezig zijn om zich steeds meer en meer sociaal-maatschappelijk te isoleren door zich te vereenzelvigen met een religie. Wat ik constateer is dat we geen multiculturele samenleving hebben, maar een multi-etnische samenleving.’

Kevin Roberson

‘Wij kunnen een voorbeeld zijn van een succesvolle multiculturele samenleving, die is ontstaan door internationale handel, kolonialisme en slavernij. De Afro-gemeenschap is al heel lang aanwezig in Nederland. Zo zijn er bijvoorbeeld witte Nederlanders die afstammen van de tot slaaf gemaakte Cupido en Sideron, die door de WIC als ‘geschenk’ aan Willem V zijn gegeven. In plaats van dat wij dat omarmen en het onderdeel maken van het collectief geheugen, blijft het grotendeels verborgen in archieven. Niet-witte Nederlanders worden weggezet als ‘buitenlanders’. Niet alleen door PVV of FvD, maar ook door mensen die zeggen progressief te zijn. Zo noemt een minister een land dat wij hebben gekoloniseerd een failed state. Of een burgemeester die als westerse feminist moskeeën wil sluiten, maar zwijgt over de negenendertig bisschoppen en kardinalen die wisten van seksueel misbruik binnen de Katholieke Kerk. In plaats van dat er door witte Nederlanders toenadering wordt gezocht tot niet-witte Nederlanders via dialoog, empathie en begrip, creëren dit soort ‘progressieve leiders’ een kloof.’

Nina Jurna

‘Achttien jaar geleden vertrok ik uit Nederland, het land waar ik geboren ben en opgroeide. Sindsdien woon ik in Latijns-Amerika, een multicultureel continent bij uitstek. In Suriname, waar ik de eerste tien jaren na mijn vertrek woonde en werkte als journalist, ontdekte ik de multireligieuze samenleving. Aanhangers van de grote wereldgodsdiensten wonen er naast elkaar. De moskee en de synagoge staan naast elkaar en hindoeïstische, islamitische en christelijke feestdagen zijn nationale feestdagen. In 2011 verhuisde ik naar Brazilië, een echt migratieland. Naast de oorspronkelijke bevolking en de nazaten van tot slaaf gemaakten wonen hier afstammelingen van onder anderen Europeanen, Arabieren, Japanners, Joden en miljoenen gemengde bewoners. Maar vraag een willekeurige Braziliaan ‘wat ben je?’ en hij of zij zal antwoorden ‘ik ben een Braziliaan’. Je bent Braziliaan, wat je kleur of afkomst ook is. Ondanks al zijn tekortkomingen kan Brazilië een voorbeeld zijn voor Nederland, dat nog steeds worstelt met de multiculturele samenleving. Uiteindelijk zijn migratielanden toch de toekomst geloof ik, ik voel me er in elk geval thuis in.’

Zouhair Saddiki

‘Is er überhaupt wel sprake van een multiculturele samenleving in Nederland? Er lijken verschillende definities te bestaan van de multiculturele samenleving, waar met name twee aspecten naar voren komen, ‘verschillende culturen en groepen’ en ‘respectvol samenleven’. Leven we respectvol samen? Ik merk dat tegenwoordig een deel van de mensen in de eigen schulp kruipt, waardoor wederzijds onbegrip ontstaat. Volgens mij zijn dat trekken van een individuele samenleving. Er is eerder sprake van een plurale individuele samenleving, waarin een zekere verbondenheid is tussen mensen, alleen wordt deze samenleving niet sterk gekenmerkt door gedeelde normen en waarden. We moeten daar bewust van zijn en toewerken naar een pluriforme samenleving met diverse culturen en gedeelde normen en waarden.’