Thomas von der Dunk las de autobiografie van paus Franciscus – een scherpe kritiek op populisme, kapitalistische uitbuiting en de polarisatie in de wereldpolitiek. Hij wreef af en toe in zijn ogen bij wat hij las: dit schrijft dus de huidige paus! 

Paus Franciscus vormt het absolute tegendeel van Trump. Dat is de conclusie die je onbewust trekt bij lezing van zijn net verschenen autobiografie Hoop. De paus is wars van protserigheid, grootspraak, egotripperij, stoerdoenerij, agressie, manipulatie, rancune, opgeblazen nationalisme en vreemdelingenhaat. Nu, 88 jaar oud en kwakkelend met zijn gezondheid, heeft hij zijn memoires gepubliceerd. En ook al valt diens naam nergens, het is een indirecte afrekening met de denkwereld van de huidige Amerikaanse president.

Het boek dat de paus over zijn leven geschreven heeft – of dat in nauwe samenspraak met hem door iemand anders is geschreven, dat is niet helemaal duidelijk – is geen strikt chronologisch verslag. De tekst springt nogal sterk heen en weer door de tijd. Jeugdherinneringen worden afgewisseld met vooruitblikken naar zijn pausschap, wat de overzichtelijkheid niet ten goede komt. De tekst, hoe lezenswaardig vaak ook, maakt door deze opbouw een wat rommelige indruk.

Ook zitten er de nodige omissies in de beschrijving van zijn leven, dat zich tot 2013 hoofdzakelijk in Argentinië afspeelde, waar hij op 17 december 1936 als Jorge Mario Bergoglio geboren is. Waar hij uitvoerig over zijn kinderjaren, familie en afkomst spreekt, komen de vijftien jaar dat hij aartsbisschop van Buenoa Aires was er bekaaid van af. Dat geldt eveneens voor de belangrijkste periode, de twaalf jaar waarin hij als paus hoofd van de katholieke kerk is. Wel komt het kindermisbruikschandaal uitvoerig aan bod.

Scheepsramp

Paus Franciscus legt sterk de nadruk op de eenvoudige immigranten-afkomst van zijn familie, die ook verklaart waarom hij – meer dan menig voorganger – zo begaan is met het lot van de armen, en zo wars is van elke pracht en praal. Hij begint met het beschrijven van de grote scheepsramp, waaraan zijn grootouders in 1929 door bizar geluk waren ontsnapt – een Italiaanse versie van de ondergang van de Titanic. Alleen betrof dat geen luxeschip, maar eentje met landverhuizers.

De Bergoglio’s hadden als zoveel landgenoten besloten het onzekere bestaan in Noord-Italië voor een nieuw leven in Argentinië te verruilen. Ze misten echter letterlijk de boot, terwijl de tickets al waren geboekt, omdat ze niet bijtijds al hun bezittingen wisten te verkopen. Als dat wèl was gelukt, was Franciscus nooit geboren, want uitgerekend dat schip ging ten onder bij een scheepsramp. Geen wonder dat de paus dat achteraf als een soort voorteken beschouwt. Ook dat hijzelf uitgerekend op Eerste Kerstdag werd gedoopt, krijgt zo symbolische betekenis.

Het leven van de Bergoglio’s in hun nieuwe vaderland begon zeer moeizaam – diverse familieleden gingen in de crisis van de jaren dertig failliet – en de armoede heeft ook Franciscus in zijn jonge jaren gevormd. Een paar aspecten vallen daarbij op, en het is vast niet zonder reden dat de auteur daaraan veel aandacht besteed.

Herhaaldelijk wrijf je je in de ogen bij de opvattingen waarin zulke citaten zijn ingebed: dit schrijft dus de huidige paus!

Ten eerste die migrantenachtergrond. Zijn grootouders zijn als economische vluchtelingen te beschouwen. Niet alleen als hoofd van een internationale wereldkerk, maar ook vanwege zijn familiegeschiedenis, staat de denkwereld van Franciscus zodoende mijlenver af van enghartig nationalisme. Daar komt ook zijn compassie met hedendaagse vluchtelingen vandaan; zijn eerste reis als paus behelste een bezoek aan het roemruchte Italiaanse eiland Lampedusa. Later dook hij ook op Lesbos op, en liet hij, niet minder symbolisch, in de zuilengalerij van het Pietersplein een migrantenmonument plaatsen.

Ten tweede de politieke omgeving van de Bergoglio’s. Het vertrek naar Argentinië viel niet los te zien van de dictatuur van Mussolini. Hoewel belijdend katholiek, koesterden nogal wat familieleden (radicaal-)linkse sympathieën. Franciscus’ grootvader had zich tot antimonarchist ontwikkeld, die de collaboratie van de Italiaanse koning met de fascisten met weerzin bezag.

Bevrijdingstheologie

In de volkswijk in Buenos Aires waar Franciscus opgroeide kwam hij zo ook in aanraking met socialisten en communisten, en het is opvallend hoe vaak de paus in zijn memoires naar gedachten of geschriften uit die kringen verwijst – zelfs naar de marxist Bertold Brecht. Herhaaldelijk wrijf je je in de ogen bij de opvattingen waarin zulke citaten zijn ingebed: dit schrijft dus de huidige paus! Zijn stelling: de communisten hebben de vlag van de armen van de christenen kunnen ‘stelen’, omdat te veel christenen de armen in de steek gelaten hebben. Even vanzelfsprekend is daarmee zijn omgang met andere maatschappelijke verschoppelingen in de sloppenwijken, zoals gevangenen en prostituees.

De sociale opvattingen die Franciscus sindsdien koestert, tonen grote verwantschap met de zogeheten bevrijdingstheologie. Zij komen neer op zeer stevige maatschappijkritiek, omdat in het kapitalisme de rijken steeds rijker, en de armen steeds armer worden, en mensen tot hun koopkracht worden gereduceerd.  Daarbij ziet hij terecht een duidelijke samenhang tussen oorlog, migratie, armoede en klimaatcrisis. De uitputting van de aarde is hem een grote zorg. Om het verlengde daarvan bepleit de paus de rechten van zogeheten ‘natuurvolken’, wier leefwereld vernietigd wordt door de technische vooruitgang die vooral op hebzucht stoelt – wie denkt hier niet onwillekeurig aan Trump en Musk?

Het is alles bijeen een boodschap die haaks staat op die van de huidige leugenfabriek in Washington met zijn haat jegens nationale, etnische en religieuze verscheidenheid. Die vindt daar ingang bij veel ultrarechtse evangelische christenen aan wie elke oproep tot medemenselijkheid niet is besteed. Hen houdt hij de uitspraak van Ignatius van Loyola, de stichter van de Jezuietenorde, voor dat het beter is om christen te zijn zonder het te zeggen dan het te zeggen zonder het echt te zijn, omdat het niet op gelovigheid maar op geloofwaardigheid aankomt.

In het verlengde daarvan ligt de hulp die Franciscus, dan nog als provinciaal van de Jezuïetenorde in Argentinië, niet zonder persoonlijk risico tijdens de Vuile Oorlog in de jaren zeventig verleende aan de door de militaire dictatuur vervolgden, om hen te helpen onder te duiken of uit het land te ontsnappen. In dat opzicht koos Franciscus onomwonden partij tegen de onderdrukking, en zo dus tegen het Videla-regime dat tegelijkertijd door de vader van onze huidige koningin als minister van landbouw werd gediend.

Hij betoont zich dan nadrukkelijk een man van de vrede, die de agressie van Poetin scherp hekelt

Die volkswijk waarin hij opgroeide – en dat is een aspect dat de paus sterk benadrukt – was ook multi-etnisch, multicultureel en multireligieus. Onder de kennissen van zijn ouders en zijn eigen speelkameraden bevonden zich tevens, als vanzelfsprekend, joden en moslims. Men ging daarbij op tamelijk respectvolle en vriendschappelijke basis met elkaar om. Gedurende zijn twaalfjarige pausschap heeft Franciscus zich vervolgens niet alleen voor een goede verstandhouding met het jodendom, maar ook met de islamitische wereld ingezet.

Contacten met moslims en joden

Tot zijn activiteiten als paus waar hij het meest expliciet op ingaat, behoren juist die religieuze contacten, waarbij hij zoekt naar wat verbindt, niet naar wat scheidt. Hij memoreert een gemeenschappelijke verklaring die hij in 2019 met de grootimam van al-Azhar in de Verenigde Arabische Emiraten ondertekende. Daarin keerden beiden zich krachtig tegen het misbruik van religie om aan te zetten tot haat, geweld, extremisme en terrorisme. Vijf jaar later volgde een soortgelijke verklaring samen met de grootimam van Jakarta, pal voor de ‘tunnel van vriendschap’ die de kathedraal aldaar met de hoofdmoskee verbindt. Als hoogtepunt van zijn verzoeningspolitiek moet zijn reis naar Irak beschouwd worden, het land van Abraham, de gedeelde stamvader van jodendom, christendom en islam, met een ontmoeting met andere religieuze leiders in de oeroude stad Ur.

Af en toe begeeft de paus zich zeer concreet op het terrein van de internationale politiek. Hij betoont zich dan nadrukkelijk een man van de vrede, die de agressie van Poetin scherp hekelt – achter veel oorlogen ter meerder glorie van de eigen natie, zo stelt hij, gaat vooral financieel en politiek winstbejag schuil. Eenduidig veroordeelt hij zo zowel de Hamas-pogrom van 7 oktober 2023 als de meedogenloze slachting onder burgers en hulpverleners die Israël daarop heeft aangericht. Hij spreekt nadrukkelijk zijn steun uit voor een tweestatenoplossing en een aparte status voor Jeruzalem. Daarmee houdt hij ook ons een spiegel voor, omdat dit standpunt door het Westen feitelijk opgegeven en inmiddels door Washington zelfs openlijk terzijde geschoven is.