‘Wil je een realistisch beeld neerzetten van de islam, dan benoem je niet alleen de negatieve aspecten want dan doe je het tekort, maar je kunt je ook niet alleen op de positieve aspecten focussen en net doen alsof alle donkere kanten het gevolg zijn van inmenging van buitenaf. Er moet een redelijke balans zijn.’

‘De Koran is niets anders dan een schreeuw om compassie’, volgens bestsellerauteur en religie-expert gespecialiseerd in de islam, het jodendom en het christendom Karen Armstrong. Zij wordt geroemd om haar vermogen religies te verbinden. Ze was begin deze maand in Nederland om een onderscheiding van de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam in ontvangst te nemen. ‘Armstrong krijgt een eredoctoraat aan de VU, omdat ze de interreligieuze dialoog promoot en zich inzet voor religieuze tolerantie in het publieke domein’, zegt haar erepromotor Manuela Kalsky, bijzonder hoogleraar voor de Edward Schillebeeckx-leerstoel voor Theologie en Samenleving. ‘Armstrong heeft een groot aantal boeken gepubliceerd waarin ze inzichten uit theologie en religiewetenschap begrijpelijk maakt voor een breed publiek.’

De levensloop van de Britse schrijfster spreekt tot de verbeelding. Ze verruilde haar leven als non voor een studie Engels en werd auteur van wereldwijde bestsellers als Fields of blood: religion and the history of violence (2015) en Muhammad: a prophet for our time (2016). In 2008 lanceerde ze het Handvest voor compassie, waarin de ‘gouden regel’ centraal staat: behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden. ‘De gouden regel vind je al bij de oude Chinese wijsgeer Confucius. In een tijd van oorlog pleitte hij voor meer mededogen. Armstrong beschrijft hoe je echte compassie kunt hebben, bijvoorbeeld door het leed van anderen te verminderen en geen haat te zaaien,’ zegt Kalsky. Armstrong benadrukt dat het principe van compassie ten grondslag ligt aan alle wereldgodsdiensten, inclusief de islam. ‘Volgens Armstrong kun je als je de geschriften leest en naar de geschiedenis kijkt, niet concluderen dat de islam intoleranter is dan bijvoorbeeld het christendom’, zegt Kalsky. ‘Religie is zeer complex. In alle religies vind je de intentie om vrede te bevorderen. Ook de islam is een geloof van vrede, God is in de islam niet voor niets de Barmhartige.’

Tegelijkertijd worden aanslagen gepleegd in naam van de islam. Hoe zit dat dan? ‘Zowel in de Bijbel als in de Koran staan passages die gewelddadig zijn. Die kun je voor je karretje spannen, en zeggen ‘ik doe dit in naam van de islam of het christendom’. Maar dé islam bestaat net zo min als hét christendom, Er is een grote variatie aan stromingen en interpretaties. Bij de aanslagen van IS spelen vaak politieke en economische factoren mee,’ zegt Kalsky. ‘Armstrong geeft het voorbeeld van jihadisten die voordat ze naar IS vertrekken bij Amazon een exemplaar van Islam for dummies bestellen. Ze weten nauwelijks iets van de islam, het is een sterk ideologisch gemotiveerde strijd.’

Gert Jan Geling, publicist en promovendus aan de Universiteit Leiden, vindt dat Armstrong wel erg relativistisch wordt als het gaat om geweld in naam van de islam. ‘Je kunt niet om het islamitische karakter van IS’ers heen, omdat ze een theologische onderbouwing voor hun gedachtegoed bieden. IS’ers mikken voor een deel op de wat minder goed onderlegde jongeren, die kunnen ze gemakkelijker brainwashen. Maar dat zijn uitsluitend jongeren die zich al als moslim zien. Soms hebben ze een crimineel verleden. Ze weten dat ze fouten gemaakt hebben en zijn extra kwetsbaar, omdat ze zich op grond van hun geloof zondig voelen. Dan willen ze ter compensatie deel uitmaken van het kalifaat en het leven van een vrome moslim leiden.’

Volgens Geling handelen extremistische jihadisten niet alleen uit politieke overwegingen, maar is het de islam waar zij steun en motivatie aan ontlenen. ‘Je kunt niet alles op de buitenwereld afwentelen. Er is een traditie van geweld in de islam die teruggaat op de begintijd. De profeet Mohammed voerde oorlogen en breidde zo zijn grondgebied uit. Het theologische concept jihad in de Koran verwijst vrijwel altijd naar strijd tegen ongelovigen. Groeperingen als IS grijpen terug op die begintijd. Volgens bijvoorbeeld een David Cook, een vooraanstaande expert op het gebied van het concept jihad, is het concept van de innerlijke jihad, waarbij je strijd voert tegen het kwaad in jezelf, pas eeuwen later bedacht door islamitische geleerden’, stelt Geling. Cooks claim wordt echter tegengesproken door vele islamexperts, van onder meer de toonaangevende al-Azhar Universiteit in Caïro. Zij wijzen erop dat het concept van de innerlijke jihad wordt belicht in tientallen hadith (overleveringen over het doen en laten en uitspraken van Mohammed).

‘Saoedi-Arabië wordt door het Westen gesteund en verspreidt een bepaalde manier van denken die kan inspireren tot radicaal gedachtegoed, daar ben ik het met Armstrong eens. Maar het wahabisme uit Saoedi-Arabië ontstond al in de achttiende eeuw. Dat is voor de kolonisatie en westerse invloeden in het Midden-Oosten’, zegt Geling. ‘Wil je een realistisch beeld neerzetten van de islam, dan benoem je niet alleen de negatieve aspecten want dan doe je het tekort, maar je kunt je ook niet alleen op de positieve aspecten focussen en net doen alsof alle donkere kanten het gevolg zijn van inmenging van buitenaf. Er moet een redelijke balans zijn’.

‘Armstrong bereikt een groot publiek in Nederland’, zegt Kalsky. ‘Maar ook in Pakistan heeft ze veel aanhang. Ze weet haarscherp vooroordelen te ontkrachten. Ze maakt daarbij gebruik van wetenschappelijk onderzoek en weet dat te vertalen naar het grote publiek en ze is niet bang om dan een positie in te nemen. Mensen die dat kunnen zijn in tijden van crisis heel hard nodig.’