In de Nederlandse koloniën was slavernij, maar niet in Nederland zelf. Toch werden ook hier mensen verkocht: de zogenoemde bestedelingen. Het ging vooral om kinderen – weeskinderen, verlaten kinderen en kinderen met een ouder die in de gevangenis zat. Menno Lanting schreef er een boek over.

In zijn boek De bestedeling beschrijft Menno Lanting een systeem dat relatief onbekend is, maar dat vanaf de zeventiende eeuw tot en met 1945 in Nederland werd toegepast en in enkele andere westerse landen. In verband met uitpuilende armenhuizen en aalmoezeniersweeshuizen vonden de armenzorg en de kerken het noodzakelijk om mensen – en vooral kinderen – in het openbaar te veilen voor het laagste bedrag.

Ja, het laagste bedrag. Het ging om kinderen die officieel wees waren, verlaten kinderen of kinderen van wie een ouder in de gevangenis zat. Van alle personen die werden geveild ging het in zo’n zeventig procent van de gevallen om kinderen. De overige 30 procent bestond uit arme ouderen (20 procent) en geesteszieken (10 procent).

‘Het ging om armen en onderdrukten in de samenleving. Er waren bijvoorbeeld bestedelingen die epilepsie hadden’, legt auteur Menno Lanting uit.

In het dagelijks leven is Lanting een toonaangevend spreker en schrijver over de impact van innovatie, organisatie en leiderschap. Een van zijn boeken werd verkozen tot Managementboek van het Jaar. Hij heeft echter ook interesse in geschiedenis en ging op onderzoek uit toen hij ontdekte dat zijn overgrootmoeder in een weeshuis had gezeten.

Tot zijn verbazing trof hij bij de documenten die hij over haar vond ook bestedelingsformulieren. Wat was dat? De puzzeltocht over dit onderwerp, die twee jaar duurde, leidde tot het boek De bestedeling.

Waarom de laagste bieder won

Waarom werden mensen voor het laagste bedrag geveild? Het antwoord op deze vraag is pijnlijk. Het geveilde bedrag werd betaald door de kerk of de overheid, afhankelijk van wie de veiling had georganiseerd. Het was de bedoeling dat alles zo min mogelijk kostte.

‘In principe bleven de bestedelingen een of twee jaar op hetzelfde adres. Er zijn gevallen bekend van bestedelingen die veel langer op één adres bleven, maar er waren ook kinderen die op veel meer adressen verbleven. Als na de afgesproken periode iemand uit de omgeving aangaf een bestedeling voor minder geld in huis te nemen, dan werd er niet geaarzeld om de bestedeling op het goedkopere adres te laten verblijven. Aanvankelijk stonden kinderen die bestedeling waren onder toezicht tot ze 25 jaar werden, wat later werd verlaagd naar 23 jaar.’

Hartverscheurende taferelen bij veilingen

De ervaringen met geesteszieken als bestedeling waren over het algemeen negatief. Het meeste is er bekend over kinderen als bestedeling. De openbare veilingen brachten regelmatig hartverscheurende taferelen met zich mee.

In het boek wordt een veiling beschreven van een jong meisje dat haar broertje in haar armen had. De persoon die het laagste bedrag bood wilde haar, maar niet haar broertje. De twee werden zonder pardon van elkaar gescheiden. Tijdens de openbare veilingen moesten kinderen vaak op een tafel staan, zodat de aanwezigen goed konden zien op wie ze boden. Er is weinig over bekend, maar voor veel kinderen moet dit een traumatische ervaring zijn geweest. Het aantal bestedelingen loopt in de honderdduizenden.

Tijdens de openbare veilingen moesten kinderen vaak op een tafel staan, zodat de aanwezigen goed konden zien op wie ze boden

Geen familie

Er waren diverse oorzaken waardoor je bestedeling kon worden. De overgrootmoeder van Lanting verloor tijdens een epidemie binnen een paar dagen tijd allebei haar ouders aan een besmettelijke ziekte. Na hun overlijden werd alles in het huis, inclusief de kleding van de kinderen, buiten verbrand om verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Iemand die dit beddengoed zou benutten, kon ook besmet worden.

‘Mijn grootmoeder en de andere kinderen uit hun gezin woonden in Deventer, maar ze is geplaatst in Holten. Tegenwoordig is dat 15 minuten met de auto. In die tijd betekende het een halve dag lopen.’

Er was geen familie die de wezen kon opvangen. Daarom werden ze bestedelingen. Ook andere categorieën kinderen brachten schrijnende verhalen met zich mee, zoals van een jong meisje dat te horen kreeg dat ze haar in de cel zittende vader te vaak schreef. ‘De achterliggende reden hiervoor was waarschijnlijk dat omgang met een gedetineerde niet goed voor haar zou zijn.’

Horror- en succesverhalen

Het systeem van bestedelingen kent zowel horror- als succesverhalen. Sommige kinderen kregen op het adres van de ‘veilingwinnaars’ kansen die ze anders nooit hadden gehad, zoals een vak leren. Vaak ging het om een ambacht, zoals het maken van schoenen. Er is ook een geval bekend waarbij de bestedeling later de boerderij overnam.

Veel bestedelingen werden naar het platteland gestuurd. Soms gebeurde dit omdat het hun eigen omgeving was, maar het overkwam ook kinderen uit Amsterdam of andere grote steden. Eerst moesten de kinderen meemaken dat ze werden verlaten of ze verloren hun ouders. Dan ondergingen ze de vernedering om geveild te worden én verhuisden ze van Amsterdam naar het platteland, bijvoorbeeld naar de Achterhoek.

Door al die spanningen en veranderingen plasten jonge bestedelingen nogal eens in hun bed

Kinderen vanaf vier jaar of ouder mochten niet lekker gaan spelen. Niets daarvan. Ze moesten werken, op het land. ‘Door al die spanningen en veranderingen plasten jonge bestedelingen nogal eens in hun bed. Daar heb ik complete correspondenties over gevonden. Soms was dit een reden om de bestedeling door te schuiven naar een ander adres, ondanks dat er speciale lakens voor dit probleem werden verstrekt.’

Toch kende het verplaatsen van de bestedeling wel grenzen. ‘In 1689 kwam er een verzoek uit Suriname om bestedelingen te sturen. Dat werd later als een mislukt experiment beschouwd. Los van dat het een verkapte huwelijksmarkt bleek te zijn, stierf een deel van de bestedelingen in Suriname aan de gevolgen van tropische ziekten. Bovendien was het onmogelijk om vanuit Nederland goed controle te houden op de bestedelingen.’

Strenge opvoeding en misbruik

‘Het systeem van bestedelingen was sterk afhankelijk van de persoonlijke motivatie en integriteit van de pleegouders. Er waren écht mensen die uit goede wil een bestedeling in huis namen, maar vaak zochten ze een goedkope werkkracht. De opvoeding was heel streng, wat gebruikelijk was in die tijd. De bestedelingen durfden vaak niets te zeggen over een eventuele slechte behandeling, uit angst dat ze niet werden geloofd en voor straf in een gesticht werden geplaatst. En hoewel jongens en meisjes goed van elkaar gescheiden bleven, werd een jonge bestedelinge soms zwanger van de boer.’

Destijds kon je zoiets niet bewijzen, met alle gevolgen van dien. Mensen die een goedkope werkkracht zochten waren vaak zelf erg arm. Ze namen een bestedeling in huis voor het geld, in plaats van goed voor het kind te zorgen.

‘De kinderen mochten een paar maanden per jaar naar school. In de winter, want in de zomermaanden moesten ze op het land helpen. Met wat geluk konden ze een beetje leren lezen en schrijven, wat de pleegouders niet altijd nodig vonden omdat ze dat zelf ook niet of nauwelijks konden. Eind negentiende eeuw kwam men eindelijk tot het besef dat het bestedelingensysteem armoede meestal in stand hield, in plaats van een vicieuze cirkel te doorbreken. Bovendien stopten de veilingen aan het einde van die eeuw. Het uitbesteden ging echter door tot ongeveer 1945.’

Mensen begonnen vraagtekens te zetten

Vanaf ongeveer 1850 begonnen steeds meer mensen vraagtekens te zetten bij het systeem van bestedelingen. Vroeger bestond er een geromantiseerd beeld van het leven op het platteland, wat nadelig was voor veel bestedelingen. Buitenstaanders hielden er geen rekening mee hoe hard het leven daar was. Er zijn zelfs gevallen bekend waarin zeer jonge bestedelingen een einde aan hun leven maakten.

‘En dat terwijl de boeken die halverwege de negentiende eeuw over bestedelingen verschenen mierzoete verhalen bevatten. In die periode werden er ook Kamervragen gesteld over bestedelingen.‘

Langzaam begon er meer controle te komen op de omstandigheden waaronder bestedelingen leefden. Het was één aangekondigde controle per jaar, maar het was in ieder geval iets.

Er zijn zelfs gevallen bekend waarin zeer jonge bestedelingen een einde aan hun leven maakten

Weglopers 

Natuurlijk hebben bestedelingen geprobeerd om weg te lopen. In bepaalde gevallen begrijpelijk, maar in de praktijk een zinloze actie.

‘Alles werd in het werk gesteld om weggelopen bestedelingen terug te vinden. Huiszoeking bij familie, noem maar op. Die klopjacht had ook juridische redenen. De instelling waar ze onder vielen, had wettelijke verantwoordelijkheid voor hen. Na het weglopen kwamen bestedelingen soms in een opvoedingsgesticht terecht, vergelijkbaar met wat nu de jeugdgevangenis is. Bovendien liepen bestedelingen die wegliepen, of veel kattenkwaad uithaalden, het risico om naar de gevangenis in Veenhuizen te moeten, waar boeven, bedelaars en landlopers werden gestraft.’

Overigens waren er nog andere redenen om naar een opvoedingsgesticht te moeten, bijvoorbeeld als de pleegouders merkten dat de kinderen maar in hun bed bleven plassen. Of masturbeerden, of homoseksuele gevoelens hadden.

Schaamte

Mensen die bestedeling waren geweest praatten daar niet over. ‘Vroeger werd er over meer zaken niet gesproken, maar ook met directe nakomelingen werd er niet over gepraat. Vooral uit schaamte, terwijl je er niets aan kon doen. Veel mensen die ik spreek zijn zowel geschokt als verbaasd als ze over dit onderwerp horen.’

Bestedelingen zijn een vergeten stuk geschiedenis, waarover gelukkig veel bewaard is gebleven. Persoonlijke verhalen zijn minder goed bewaard gebleven, maar veel steden beschikken nog over uitgebreide archieven.