Van Forum voor Democratie tot de BBB en Vrede voor de Dieren, en van Joost Niemöller tot Wierd Duk en Ewald Engelen: er is in Nederland veel begrip en soms openlijke bewondering voor het Rusland van Vladimir Poetin.

Er was begin deze week ophef rond het bezoek van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky in de Tweede Kamer. Forum voor Democratie besloot te schitteren door afwezigheid en naar verluidt applaudisseerden de BBB en PVV-Kamerlid Marjolein Faber niet voor Zelensky. Dat laatste rectificeerde de NOS trouwens: uit de beelden kon niet goed worden opgemaakt of ze wel of niet applaudisseerden. Wel zitten BBB en PVV duidelijk niet in het pro-Oekraïnekamp, zegt Ruslanddeskundige Hubert Smeets.

Openlijke bewondering

Wie in Den Haag zoekt naar openlijke bewondering voor Vladimir Poetin, hoeft volgens Smeets niet lang te zoeken. ‘Er is één partij die je zonder omwegen poetinistisch kunt noemen’, zegt hij. ‘Dat is Forum voor Democratie.’

Daarmee doelt Smeets niet alleen op losse uitspraken van Thierry Baudet, maar op een samenhangend wereldbeeld. FvD ziet Poetin als een tegenfiguur van het liberale Westen: hoeder van orthodoxe, christelijke familiewaarden waarden, tegenstander van woke en een tegenmacht tegenover de Verenigde Staten. ‘Dat idee van de ondergang van het Avondland, dat Poetin zelf actief cultiveert, sluit naadloos aan bij de ideologie van Baudet.’

Die bewondering bleef niet beperkt tot retoriek. Rond FvD bevonden zich personen met directe lijnen naar Moskou. Smeets wijst op Vladimir Kornilov, actief in Nederland rond het Oekraïnereferendum van 2016. Kornilov werkte hier voor een organisatie van een Russische parlementariër met nauwe banden met de veiligheidsdiensten en treedt inmiddels op als politiek commentator bij een Russisch persbureau. ‘Nederland is voor hem nog steeds een belangrijk aandachtsgebied.’

Dat idee van de ondergang van het Avondland, dat Poetin zelf actief cultiveert, sluit naadloos aan bij de ideologie van Baudet

Daarnaast was er John Laughland, verbonden aan een Parijs instituut dat gefinancierd wordt uit kringen rond het Kremlin. Laughland speelde bij FvD een sleutelrol. ‘Hij fungeerde als ideologische én organisatorische schakel tussen Forum en Moskou’, zegt Smeets. ‘Hij was vaak in Rusland en pleitte voortdurend voor ‘dialoog’. Binnen FvD deden ze daar ook helemaal niet geheimzinnig over.’

Of er daadwerkelijk Russisch geld naar FvD vloeide, blijft lastig te bewijzen. De smoking gun is niet gevonden en ook ex-FvD’er Henk Otten heeft nooit een bonnetje laten zien. Maar, benadrukt Smeets, ‘Zembla heeft wel aangetoond dat Kornilov geld ontving van Gazprom. Dat is de Russische staat.’ Het gaat volgens hem vaker om indirecte beïnvloeding via personen en netwerken dan om zichtbare geldstromen.

Stiekeme sympathie voor het poetinisme

Bij andere partijen ligt het ingewikkelder. Neem de PVV. In 2019 sprak Geert Wilders in Moskou nog over het beëindigen van ‘Russofobie’, in bewoordingen die volgens Smeets nauwelijks te onderscheiden waren van Kremlin-teksten. Na de Russische invasie van Oekraïne schaarde de PVV zich formeel bij de Oekraïnecoalitie, maar de ambivalentie bleef.

‘Wilders heeft nooit gezegd dat hij fout zat’, zegt Smeets. ‘Dat doet hij overigens op meer dossiers niet.’ Wel pleitte hij voor het stoppen van financiële steun aan Oekraïne. En partijgenoten, zoals Marjolein Faber, namen desinformatie over – bijvoorbeeld door in februari dit jaar te suggereren dat Zelensky niet democratisch gekozen zou zijn.’ Of zij nu wel of niet heeft geapplaudisseerd tijdens het bezoek van Zelensky vindt Smeets minder relevant dan het onderliggende patroon.

De PVV is volgens hem geen openlijk pro-Poetinpartij, maar de kritiek op Oekraïense vluchtelingen en Wilders’ weigering om militaire steun aan Oekraïne te geven komt niet uit de lucht vallen. ‘Bij Wilders zie je toch een sympathie voor wat ik poetinisme zou noemen. De partij is gevoelig voor de autoritaire en conservatieve ideologie van het Kremlin.’

In het begin was BBB duidelijk pro-Oekraïne. Nu zitten ze ongeveer op de lijn van de PVV.

JA21 is weer een ander verhaal. Het partijprogramma is gematigd, maar binnen de partij zijn er pro-Russische stemmen geweest. Denk hierbij aan Derk Jan Eppink, eerder actief binnen JA21 en later kort bij BBB. Hij verzette zich tegen een onderzoek naar Russische oligarchen en sprak zich uit tegen Oekraïens NAVO-lidmaatschap. ‘Dit past wel in een patroon.’

Dan de BBB. De NOS moest recent een bericht corrigeren over het vermeende niet-applaudisseren van BBB-Kamerleden, maar inhoudelijk ziet Smeets wel degelijk een verschuiving. ‘In het begin was BBB duidelijk pro-Oekraïne. Nu zitten ze ongeveer op de lijn van de PVV.’ Als voorbeeld noemt hij buitenlandwoordvoerder Henk Vermeer, die op sociale media steevast wijst op de fouten van het Westen. ‘Hij kan het niet nalaten’, zegt Smeets. ‘Dat zegt iets over waar de partij heen wil.’

Antiwesterse sentimenten

Aan de uiterste linkerzijde speelt een ander mechanisme. Er is geen bewondering voor Poetin, maar wel een diep wantrouwen tegenover het Westen. Denk noemt Oekraïne in het programma positief, maar is volgens Smeets in de praktijk antiwesters. ‘En dat komt neer op feitelijke tegenstand tegen Oekraïne.’

De Partij voor de Dieren raakte zelfs intern verdeeld. De afsplitsing Vrede voor de Dieren hanteerde volgens Smeets de bekende redenering: ‘Rusland is de agressor, maar…’ Financieel geograaf Ewald Engelen, de partner van Marianne Thieme, is voor deze ideeën de ideologische inspiratiebron. Politiek gezien stelt hij weinig voor. Tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen haalde Engelen slechts zo’n 1200 voorkeurstemmen. BIJ1 hanteert dezelfde argumenten als Vrede voor de Dieren en is even marginaal. Ten slotte kent GroenLinks een uiterste linkervleugel die ook zo redeneert, maar Jesse Klaver staat vierkant achter Oekraïne.

Sinds Jasper van Dijk en Sarah Dobbe heeft de partij afstand genomen van de onversneden anti-Kyiv-positie

Voor de Socialistische Partij is Oekraïne geen serieuze prioriteit. ‘Met haar anti-NAVO-standpunt neigt de SP naar scepsis over de beweegredenen van Oekraïne om aansluiting te zoeken bij het Westen’, zegt Smeets. ‘Maar sinds Jasper van Dijk en Sarah Dobbe heeft de partij afstand genomen van de onversneden anti-Kyiv-positie die voormalig Kamerlid Harry van Bommel innam, die zich tijdens referendum zelfs omringde met pro-Moskou Russen en Donbassers. Ook Sadet Karabulut liet zich meer leiden door haar afkeer van de VS dan door het zelfbeschikkingsrecht van Oekraïne.’

Wappies, Putinverstehers en klassieke marxisten

Buiten het parlement bestaan volgens Smeets informele ecosystemen waarin Russische propaganda openlijk wordt verspreid. De pro-Russische omstreden De Andere Krant wordt financieel gesteund door een uitgesproken Poetin-aanhanger, boer Hugo Jansen uit Ossendrecht, en bij de ultrarechtse omroep Ongehoord Nederland pompt hoofdredacteur Joost Niemöller volgens Smeets vrijwel uitsluitend Kremlin-narratieven rond. ‘Hij noemt de Russische agressor een bevrijder. Dat is geen grijs gebied meer.’

Jacobin analyseert de oorlog als een proxy-oorlog van de wapenindustrie

Niet iedereen in dit milieu is een overtuigde poetinist. Telegraaf-opiniemaker Wierd Duk noemt zichzelf een Putinversteher. ‘Hij gelooft dat Rusland door het Westen is bedonderd door de NAVO-uitbreiding’, zegt Smeets. ‘Dat is een geliefd argument.’ Tegelijkertijd gaat Duk soms ver, bijvoorbeeld wanneer hij Poetin neerzet als redder van de westerse beschaving. ‘Hij formuleert langs de rand. Net niet wat je erin zou kunnen lezen. Dat maakt het zo ondoorzichtig.’

En hoe zit het met uiterst linkse Poetinbegrijpende bladen, zoals Jacobin? Dit blad staat volgens Smeets in de klassieke oud-linkse marxistische traditie, die sinds de Oktoberrevolutie van 1917 maar één soort imperialisme erkent: het westerse uit Europa en de Verenigde Staten. ‘Jacobin kijkt door deze bril naar de Russische invasie en analyseert de oorlog als een proxy-oorlog van de wapenindustrie. De focus ligt daarbij op de westerse kapitalistische belangen, niet op de Russische imperiale en nationaal-kapitalistische belangen.’

Opmerkelijk is dat het Amerikaanse Jacobin snel na het begin van de oorlog een interview publiceerde met de Russische trotskist en politiek gevangene Boris Kagarlitsky, waarin hij betoogde dat de Russische oligarchen hand in hand met de Russische staat de drijvende krachten achter de oorlog zijn. ‘Kennelijk lezen de Nederlandse Jacobijnen hun eigen bladen niet goed.’

De conclusie van Smeets is nuchter, maar onheilspellend. Nederland heeft één partij die openlijk poetinistisch is en daar electoraal voor is beloond: FvD wist zijn zetelaantal op 29 oktober meer dan te verdubbelen. Daarnaast bestaat er een schemerzone van partijen en opinieleiders die de solidariteit met Oekraïne willen afbouwen, het liberale Westen structureel wantrouwen of Poetin zien als een noodzakelijk tegenwicht tegen progressieve waarden. ‘Het zijn zelden harde geldstromen’, zegt Smeets. ‘Veel vaker gaat het om ideologische verwantschap, persoonlijke relaties en een gedeeld wereldbeeld.’