De stilte rond de protesten van Generatie Z in Marokko lijkt geen toevalligheid. Binnenkort vindt in het Noord-Afrikaanse koninkrijk de Africa Cup plaats. Veiligheidsdiensten worden inmiddels beschuldigd van ‘afschuwelijk’ misbruik van opgepakte demonstranten. zo meldt The Guardian.
Marokko kan geen negatieve publiciteit gebruiken vanwege de Africa Cup. Vermoedelijk is dat de reden waarom de Marokkaanse autoriteiten onverbiddelijk optreden tegen iedereen die juist vanwege het voetbaltoernooi de straat op ging. ‘Wel geld voor voetbalstadions, maar geen fatsoenlijke ziekenhuizen’ was het kritische geluid van de Gen-Z protesten onder Marokkaanse jongeren.
De autoriteiten in Marokko lieten dit niet over hun kant gaan. De demonstranten werden hardhandig aangepakt. Er vielen zelfs drie doden, eerder dit jaar.
Daar bleef het echter niet bij. Mensenrechtengroepen melden dat er sprake is geweest van verschrikkelijke mishandelingen plaatsgevonden om het groeiende protest in de kiem te smoren. Zo vertelt een moeder vertelt aan The Guardian dat de tanden uit de mond van haar zoon zijn geslagen, omdat hij weigerde ‘incriminerende verklaringen over andere demonstranten’ te ondertekenen.
Verder zouden deelnemende vrouwen zijn aangerand en uitgescholden door de veiligheidsdiensten. Dit zegt Souad Brahma, voorzitter van de Marokkaanse Associatie voor Mensenrechten.
In totaal zijn 2.400 mensen vervolgd vanwege de protesten, meldt mensenrechtenorganisatie Amnesty International. Velen zitten nog vast en sommigen hebben al een ‘gevangenisstraf van 10 tot 15 jaar gekregen’. Ahmed Benchemsi van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch ziet dit als staatsintimidatie. ‘De regering wil hiermee een krachtige boodschap afgeven, afwijkende meningen worden niet getolereerd.’
Van Forum voor Democratie tot de BBB en Vrede voor de Dieren, en van Joost Niemöller tot Wierd Duk en Ewald Engelen: er is in Nederland veel begrip en soms openlijke bewondering voor het Rusland van Vladimir Poetin.
Er was begin deze week ophef rond het bezoek van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky in de Tweede Kamer. Forum voor Democratie besloot te schitteren door afwezigheid en naar verluidt applaudisseerden de BBB en PVV-Kamerlid Marjolein Faber niet voor Zelensky. Dat laatste rectificeerde de NOS trouwens: uit de beelden kon niet goed worden opgemaakt of ze wel of niet applaudisseerden. Wel zitten BBB en PVV duidelijk niet in het pro-Oekraïnekamp, zegt Ruslanddeskundige Hubert Smeets.
Thierry Baudet speecht op een FvD-congres Beeld: YouTube
Openlijke bewondering
Wie in Den Haag zoekt naar openlijke bewondering voor Vladimir Poetin, hoeft volgens Smeets niet lang te zoeken. ‘Er is één partij die je zonder omwegen poetinistisch kunt noemen’, zegt hij. ‘Dat is Forum voor Democratie.’
Daarmee doelt Smeets niet alleen op losse uitspraken van Thierry Baudet, maar op een samenhangend wereldbeeld. FvD ziet Poetin als een tegenfiguur van het liberale Westen: hoeder van orthodoxe, christelijke familiewaarden waarden, tegenstander van woke en een tegenmacht tegenover de Verenigde Staten. ‘Dat idee van de ondergang van het Avondland, dat Poetin zelf actief cultiveert, sluit naadloos aan bij de ideologie van Baudet.’
Die bewondering bleef niet beperkt tot retoriek. Rond FvD bevonden zich personen met directe lijnen naar Moskou. Smeets wijst op Vladimir Kornilov, actief in Nederland rond het Oekraïnereferendum van 2016. Kornilov werkte hier voor een organisatie van een Russische parlementariër met nauwe banden met de veiligheidsdiensten en treedt inmiddels op als politiek commentator bij een Russisch persbureau. ‘Nederland is voor hem nog steeds een belangrijk aandachtsgebied.’
Dat idee van de ondergang van het Avondland, dat Poetin zelf actief cultiveert, sluit naadloos aan bij de ideologie van Baudet
Daarnaast was er John Laughland, verbonden aan een Parijs instituut dat gefinancierd wordt uit kringen rond het Kremlin. Laughland speelde bij FvD een sleutelrol. ‘Hij fungeerde als ideologische én organisatorische schakel tussen Forum en Moskou’, zegt Smeets. ‘Hij was vaak in Rusland en pleitte voortdurend voor ‘dialoog’. Binnen FvD deden ze daar ook helemaal niet geheimzinnig over.’
Of er daadwerkelijk Russisch geld naar FvD vloeide, blijft lastig te bewijzen. De smoking gun is niet gevonden en ook ex-FvD’er Henk Otten heeft nooit een bonnetje laten zien. Maar, benadrukt Smeets, ‘Zembla heeft wel aangetoond dat Kornilov geld ontving van Gazprom. Dat is de Russische staat.’ Het gaat volgens hem vaker om indirecte beïnvloeding via personen en netwerken dan om zichtbare geldstromen.
Stiekeme sympathie voor het poetinisme
Bij andere partijen ligt het ingewikkelder. Neem de PVV. In 2019 sprak Geert Wilders in Moskou nog over het beëindigen van ‘Russofobie’, in bewoordingen die volgens Smeets nauwelijks te onderscheiden waren van Kremlin-teksten. Na de Russische invasie van Oekraïne schaarde de PVV zich formeel bij de Oekraïnecoalitie, maar de ambivalentie bleef.
‘Wilders heeft nooit gezegd dat hij fout zat’, zegt Smeets. ‘Dat doet hij overigens op meer dossiers niet.’ Wel pleitte hij voor het stoppen van financiële steun aan Oekraïne. En partijgenoten, zoals Marjolein Faber, namen desinformatie over – bijvoorbeeld door in februari dit jaar te suggereren dat Zelensky niet democratisch gekozen zou zijn.’ Of zij nu wel of niet heeft geapplaudisseerd tijdens het bezoek van Zelensky vindt Smeets minder relevant dan het onderliggende patroon.
De PVV is volgens hem geen openlijk pro-Poetinpartij, maar de kritiek op Oekraïense vluchtelingen en Wilders’ weigering om militaire steun aan Oekraïne te geven komt niet uit de lucht vallen. ‘Bij Wilders zie je toch een sympathie voor wat ik poetinisme zou noemen. De partij is gevoelig voor de autoritaire en conservatieve ideologie van het Kremlin.’
In het begin was BBB duidelijk pro-Oekraïne. Nu zitten ze ongeveer op de lijn van de PVV.
JA21 is weer een ander verhaal. Het partijprogramma is gematigd, maar binnen de partij zijn er pro-Russische stemmen geweest. Denk hierbij aan Derk Jan Eppink, eerder actief binnen JA21 en later kort bij BBB. Hij verzette zich tegen een onderzoek naar Russische oligarchen en sprak zich uit tegen Oekraïens NAVO-lidmaatschap. ‘Dit past wel in een patroon.’
Dan de BBB. De NOS moest recent een bericht corrigeren over het vermeende niet-applaudisseren van BBB-Kamerleden, maar inhoudelijk ziet Smeets wel degelijk een verschuiving. ‘In het begin was BBB duidelijk pro-Oekraïne. Nu zitten ze ongeveer op de lijn van de PVV.’ Als voorbeeld noemt hij buitenlandwoordvoerder Henk Vermeer, die op sociale media steevast wijst op de fouten van het Westen. ‘Hij kan het niet nalaten’, zegt Smeets. ‘Dat zegt iets over waar de partij heen wil.’
Ewald Engelen bij het YouTube-kanaal De Nieuwe Wereld. Beeld: screenshot Youtube
Antiwesterse sentimenten
Aan de uiterste linkerzijde speelt een ander mechanisme. Er is geen bewondering voor Poetin, maar wel een diep wantrouwen tegenover het Westen. Denk noemt Oekraïne in het programma positief, maar is volgens Smeets in de praktijk antiwesters. ‘En dat komt neer op feitelijke tegenstand tegen Oekraïne.’
De Partij voor de Dieren raakte zelfs intern verdeeld. De afsplitsing Vrede voor de Dieren hanteerde volgens Smeets de bekende redenering: ‘Rusland is de agressor, maar…’ Financieel geograaf Ewald Engelen, de partner van Marianne Thieme, is voor deze ideeën de ideologische inspiratiebron. Politiek gezien stelt hij weinig voor. Tijdens de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen haalde Engelen slechts zo’n 1200 voorkeurstemmen. BIJ1 hanteert dezelfde argumenten als Vrede voor de Dieren en is even marginaal. Ten slotte kent GroenLinks een uiterste linkervleugel die ook zo redeneert, maar Jesse Klaver staat vierkant achter Oekraïne.
Sinds Jasper van Dijk en Sarah Dobbe heeft de partij afstand genomen van de onversneden anti-Kyiv-positie
Voor de Socialistische Partij is Oekraïne geen serieuze prioriteit. ‘Met haar anti-NAVO-standpunt neigt de SP naar scepsis over de beweegredenen van Oekraïne om aansluiting te zoeken bij het Westen’, zegt Smeets. ‘Maar sinds Jasper van Dijk en Sarah Dobbe heeft de partij afstand genomen van de onversneden anti-Kyiv-positie die voormalig Kamerlid Harry van Bommel innam, die zich tijdens referendum zelfs omringde met pro-Moskou Russen en Donbassers. Ook Sadet Karabulut liet zich meer leiden door haar afkeer van de VS dan door het zelfbeschikkingsrecht van Oekraïne.’
Ongehoord Nederland bericht in 2020 in een uitzending op internet over een demonstratie van antivaxxers in Amsterdam. Beeld: Youtube
Wappies, Putinverstehers en klassieke marxisten
Buiten het parlement bestaan volgens Smeets informele ecosystemen waarin Russische propaganda openlijk wordt verspreid. De pro-Russische omstreden De Andere Krant wordt financieel gesteund door een uitgesproken Poetin-aanhanger, boer Hugo Jansen uit Ossendrecht, en bij de ultrarechtse omroep Ongehoord Nederland pompt hoofdredacteur Joost Niemöller volgens Smeets vrijwel uitsluitend Kremlin-narratieven rond. ‘Hij noemt de Russische agressor een bevrijder. Dat is geen grijs gebied meer.’
Jacobin analyseert de oorlog als een proxy-oorlog van de wapenindustrie
Niet iedereen in dit milieu is een overtuigde poetinist. Telegraaf-opiniemaker Wierd Duk noemt zichzelf een Putinversteher. ‘Hij gelooft dat Rusland door het Westen is bedonderd door de NAVO-uitbreiding’, zegt Smeets. ‘Dat is een geliefd argument.’ Tegelijkertijd gaat Duk soms ver, bijvoorbeeld wanneer hij Poetin neerzet als redder van de westerse beschaving. ‘Hij formuleert langs de rand. Net niet wat je erin zou kunnen lezen. Dat maakt het zo ondoorzichtig.’
En hoe zit het met uiterst linkse Poetinbegrijpende bladen, zoals Jacobin? Dit blad staat volgens Smeets in de klassieke oud-linkse marxistische traditie, die sinds de Oktoberrevolutie van 1917 maar één soort imperialisme erkent: het westerse uit Europa en de Verenigde Staten. ‘Jacobin kijkt door deze bril naar de Russische invasie en analyseert de oorlog als een proxy-oorlog van de wapenindustrie. De focus ligt daarbij op de westerse kapitalistische belangen, niet op de Russische imperiale en nationaal-kapitalistische belangen.’
Opmerkelijk is dat het Amerikaanse Jacobin snel na het begin van de oorlog een interview publiceerde met de Russische trotskist en politiek gevangene Boris Kagarlitsky, waarin hij betoogde dat de Russische oligarchen hand in hand met de Russische staat de drijvende krachten achter de oorlog zijn. ‘Kennelijk lezen de Nederlandse Jacobijnen hun eigen bladen niet goed.’
De conclusie van Smeets is nuchter, maar onheilspellend. Nederland heeft één partij die openlijk poetinistisch is en daar electoraal voor is beloond: FvD wist zijn zetelaantal op 29 oktober meer dan te verdubbelen. Daarnaast bestaat er een schemerzone van partijen en opinieleiders die de solidariteit met Oekraïne willen afbouwen, het liberale Westen structureel wantrouwen of Poetin zien als een noodzakelijk tegenwicht tegen progressieve waarden. ‘Het zijn zelden harde geldstromen’, zegt Smeets. ‘Veel vaker gaat het om ideologische verwantschap, persoonlijke relaties en een gedeeld wereldbeeld.’
Uiteindelijk zijn we hier beland. De vraag die al jaren zacht wordt gefluisterd in Europese hoofdsteden, of de Verenigde Staten een vriend of een vijand zijn, is nu duidelijk beantwoord. Aan de overkant van de Atlantische Oceaan staat een onwetende, arrogante en openlijk vijandige regering. De illusies zijn voorbij. Tegen het einde van 2025 is de wereldorde zoals we die kenden in feite ingestort. De Koude Oorlog is niet langer ‘bevroren’, maar maakt plaats voor iets veel gevaarlijkers.
De vijandigheid van de regering-Trump tegenover Europa speelt zich af op drie niveaus: persoonlijk, institutioneel en geopolitiek. Op het meest directe niveau krijgen Europeanen te maken met steeds strengere voorwaarden om de VS binnen te komen. Volgens nieuwe plannen kunnen toeristen uit tientallen landen, waaronder Europese, verplicht worden om vijf jaar aan sociale-mediageschiedenis te overleggen. De lijst met landen waarvoor een inreisverbod geldt, is opnieuw uitgebreid en omvat nu 39 landen, met daarbovenop twee Afrikaanse landen. De VS, ooit een symbool van openheid, verandert onder Trump steeds meer in een gesloten vesting.
Maar deze maatregelen zijn onbeduidend vergeleken met de diepere aanval op het naoorlogse Europa en zijn waarden van rechten en vrijheden. Het idee van een stabiele trans-Atlantische orde brokkelt al jaren af, maar de nieuwe Nationale Veiligheidsstrategie (NSS) van Trump maakt die breuk nu onmiskenbaar duidelijk.
Dit is niet de toon van een bondgenoot die kritiek geeft. Het is de stem van een machtsblok dat een continent toespreekt dat het openlijk minacht. Volgens het document stevent Europa af op ‘beschavingserosie’, zogenaamd veroorzaakt door migratie, Europese samenwerking en het verlies van nationale identiteit. Nog opvallender is dat de NSS expliciet spreekt over politieke inmenging: Washington wil ‘verzet kweken’ binnen Europese democratieën tegen hun eigen instellingen.
Trumps belangrijkste tekst over buitenlands beleid kondigt een ideologische kruistocht aan
Waar eerdere Amerikaanse regeringen conflicten nog zagen als onderdeel van een gedeelde toekomst, laat dit document elke schijn daarvan los. Trumps belangrijkste tekst over buitenlands beleid kondigt een ideologische kruistocht aan: het Europese project van binnenuit verzwakken en extreemrechtse bewegingen steunen die het willen afbreken.
Dit is geen overdrijving. Jonathan Freedland schreef in The Guardian dat de NSS neerkomt op een open plan voor regimeverandering in Europa. Hij ziet een combinatie van culturele paniek, gevoed door de racistische mythe van de ‘grote vervanging’, en koele politieke berekening. China en Rusland krijgen maar weinig aandacht; het echte doelwit is Europa zelf. Trumps strategen zien Europees nationalisme als een kans om oude bondgenoten om te vormen tot ideologische volgers. Het document spreekt zelfs positief over samenwerking met landen die hun ‘vroegere grootsheid’ willen herstellen.
Deze koerswijziging kwam niet uit het niets. Trumps eerste ambtstermijn verontrustte Europa, maar veel leiders, van Berlijn tot Londen, bleven hopen dat de relatie te scheiden viel in delen. Defensiesamenwerking zou blijven bestaan, handelsconflicten zouden te beheersen zijn, Trump kon worden gevleid of afgeremd, en gedeelde waarden zouden somehow overeind blijven.
Die hoop is nu niet meer houdbaar.
De reactie van Duitsland was snel maar voorzichtig. Minister van Buitenlandse Zaken Johann Wadephul benadrukte het belang van veiligheidssamenwerking, maar maakte duidelijk dat vrijheid van meningsuiting en de inrichting van vrije samenlevingen puur Europese zaken zijn. Frankrijk reageerde feller. In Parijs werd de NSS gezien als een directe aanval op de republikeinse principes en op Europese eenheid. De term ‘beschavingserosie’ werd ervaren als een bewuste provocatie.
Trump en zijn bondgenoten verbergen hun ambities niet. Ze hopen openlijk dat nationalistische partijen, zoals het Rassemblement National van Marine Le Pen of Alternative für Deutschland, Europa naar hun beeld zullen hervormen.
Dit alles gebeurt terwijl de EU al wordt geconfronteerd met enorme uitdagingen: Oekraïne, de energietransitie, vergrijzing en technologische onafhankelijkheid. Elk van deze dossiers vraagt om samenwerking, gezamenlijke investeringen en een sterke gemeenschappelijke begroting. Mario Draghi en anderen benadrukken al jaren dat Europa alleen kan overleven met méér integratie, niet met nationalistische terugtrekking.
De tegenstrijdigheid is het scherpst zichtbaar in het veiligheidsbeleid. De NSS eist dat Europa ‘de hoofdverantwoordelijkheid’ neemt voor zijn eigen defensie, terwijl de VS tegelijkertijd krachten steunt die de EU verzwakken en Rusland gunstig gezind zijn. Zoals Freedland opmerkt, lijkt Washington hiermee dichter bij het oude doel van Moskou, het uiteenvallen van de EU, te staan dan bij de oorspronkelijke logica van de NAVO. De enthousiaste reactie van het Kremlin op de NSS laat weinig twijfel over wie hiervan profiteert.
Europa staat nu voor een harde keuze. Het kan blijven doen alsof de VS een lastige maar betrouwbare bondgenoot is, of het kan erkennen dat de trans-Atlantische relatie een openlijk vijandige fase is ingegaan.
Op defensiegebied betekent dit dat uitstel geen optie meer is. Europese strategische autonomie is geen slogan meer, maar een dringende noodzaak. Frankrijk en het VK, de twee kernmachten van Europa, vormen de basis voor geloofwaardige afschrikking, maar alleen als politieke wil het automatische volgen van Washington vervangt. De aarzeling van Groot-Brittannië, dat blijft vasthouden aan een ‘speciale relatie’ met steeds minder opbrengst, maakt Europa alleen maar kwetsbaarder.
Wat moet Europa nu doen?
Ten eerste: de realiteit accepteren. De automatische afstemming van waarden en belangen is voorbij. De VS onder Trump heeft gekozen voor confrontatie — ideologisch, politiek en economisch. Europa moet zelfstandig kunnen handelen, binnen de NAVO en zo nodig daarbuiten.
De VS onder Trump heeft gekozen voor confrontatie — ideologisch, politiek en economisch
Ten tweede: de defensie geloofwaardig opbouwen onder Europees leiderschap. Frankrijk en het VK kunnen dit niet alleen dragen. Een Frans-Brits kader, verbonden via de EU of via verschillende snelheden, kan de kern vormen van een echte Europese defensie. Duitsland moet sneller herbewapenen en zijn defensie-industrie integreren, zodat economische kracht wordt omgezet in strategische macht.
Ten derde: economische macht slimmer inzetten. Europa moet gezamenlijke investeringen combineren met stevig gebruik van zijn regels, vooral op het gebied van data, technologie en exportcontrole. Samenwerking met Washington mag geen eenrichtingsverkeer meer zijn.
Tot slot moet Europa zijn politieke zelfvertrouwen terugwinnen. Trumps veiligheidsstrategie spot met ‘Europese beschavingstwijfel’. Juist het overwinnen van die twijfel is nu cruciaal, niet door nationalistisch autoritarisme te kopiëren, maar door vast te houden aan democratische overtuiging. Europa’s blijvende kracht ligt in zijn diversiteit: 450 miljoen mensen verenigd onder gedeelde wetten en instellingen.
De wereld verandert snel. De autoritaire koers van Amerika geeft Europa een onverwacht cadeau: onafhankelijkheid. Als Europa dit moment grijpt, met eenheid, ambitie en de moed om zijn soevereiniteit te verdedigen, kan deze crisis uitgroeien tot een tweede begin.
‘Samen met hun familieleden zijn honderdduizenden mensen slachtoffer geworden’, zegt de conservatieve Turkse politicus Fatih Erbakan over de Gülen-sympathisanten die sinds de couppoging in 2016 worden vervolgd. Ook hij sluit zich aan bij de groeiende oproep tot clementie.
Erbakan is leider van de islamistische partij YRP en de zoon van oud-premier Necmettin Erbakan, de politieke leermeester van president Erdogan.
Volgens Erbakan zijn veel mensen zonder eerlijk proces als terrorist bestempeld. ‘Ze werden opgepakt zonder degelijke verhoren of rechtspraak’, zei hij in het Turkse parlement. ‘Sommigen zijn later vrijgesproken, ook door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, maar de onrechtvaardigheid duurt voort.’
De uitspraken passen in een bredere ontwikkeling, waarin binnen islamistische kringen meer ruimte lijkt te ontstaan voor kritiek op de vervolging van Gülen-sympathisanten. Steeds meer (voormalige) bondgenoten van Erdogan spreken zich uit. Tegelijkertijd blijven Turkse veiligheidsdiensten arrestaties uitvoeren. In de afgelopen twee weken zijn zeker 160 mensen aangehouden.
Het gaat bovendien om invloedrijke politici. Na AKP’er Bülent Arinç en Ali Babacan (oud-AKP’er) van de Deva-partij laat nu ook Erbakan van zich horen.
Intussen heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens opnieuw geoordeeld dat bij 2.420 veroordelingen van vermeende gülenisten mensenrechten zijn geschonden. Volgens het Hof is het recht op een eerlijk proces geschonden en zijn veroordelingen op basis van het gebruik van de berichtenapp ByLock, vakbondslidmaatschap of transacties bij Bank Asya onvoldoende grond voor straf.
GroenLinks-PvdA uit net voor Kerst een stevige beschuldiging. Defensiewoordvoerder Kati Piri stelt dat demissionair VVD-minister van Defensie Ruben Brekelmans de Kamer bewust heeft misleid over de aankoop van Israëlische wapens, een onderwerp dat vanwege de genocide in Gaza zwaar beladen is. Zij heeft een spoeddebat aangevraagd, schrijft zij op Bluesky.
Brekelmans heeft wat uit te leggen, als het aan Piri ligt. Het bewust misleiden van de Kamer is een ‘politieke doodzonde’, zegt zij op sociale media, bij een achtergrondverhaal van NRCover de Israëlische aankopen.
Het zou gaan om speciale vizieren (de Smash 3000, gemaakt door het Israëlische bedrijf Smartshooter) om drones uit de lucht te schieten. Die aankopen zouden zijn gedaan via een ‘incidentele suppletoire begroting’, omdat het geld voor Defensie in 2025 al op is. Zo’n aanvullende begroting is alleen mogelijk als er geld uit 2026 naar voren wordt gehaald, meldt NRC.
De vizieren zouden door Defensie al sinds 2020 worden getest, maar uit nader onderzoek van NRC blijkt dat de herkomst ervan nooit aan de Kamer is gemeld. Vanwege de genocide in Gaza is het kopen van Israëlische wapens steeds gevoeliger geworden.
In het Kamerdebat van 26 november, toen het over de aanvullende begroting ging, wilde Piri daarom zeker weten dat er geen nieuwe Israëlische spullen zouden worden aangeschaft. ‘In tegenstelling tot de fractie van JA21 heeft mijn fractie bezwaren tegen sommige leveranciers waar Defensie eerder bestellingen heeft geplaatst´, zei zij toen.
Staatssecretaris Gijs Tuinman (BBB) draaide er aanvankelijk omheen, maar zegde Piri wel toe dat de beoogde leveranciers niet uit Israël zouden komen. Dat blijkt dus niet te kloppen. De Israëlische wapens werden gekocht zonder de Kamer hierover te informeren.
Piri voelt zich beetgenomen. ‘De bewindspersonen moeten hier snel opheldering over geven. Het heeft er alle schijn van dat de Kamer is misleid.’
In 2024 hadden ongeveer 551.000 mensen in Nederland te weinig om rond te komen. Dat is 3,1 procent van de bevolking, meer dan een jaar eerder. Bij kinderen die in armoede opgroeien, bleef het aandeel gelijk. Dat blijkt uit een nieuw rapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek, opgesteld in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
Daarmee kwam een einde aan een periode waarin de armoede vijf jaar op een rij afnam. Van armoede is sprake wanneer er na het betalen van vaste lasten, zoals wonen, energie en zorg, te weinig geld overblijft voor dagelijkse uitgaven. Het gaat dan om zaken als eten, kleding en meedoen aan sociale activiteiten. Spaargeld telt mee, een eigen huis niet.
De armoedegrens geeft aan welk inkomen een huishouden minimaal nodig heeft om rond te komen en verschilt per gezinssituatie. In 2024 lag die grens voor een alleenstaande rond de 1.600 euro per maand en voor een stel op 2.145 euro. Voor gezinnen met kinderen ligt dit bedrag hoger, afhankelijk van het aantal kinderen en hun leeftijd.
Naast de mensen die onder de armoedegrens leven, bevindt zich een grote groep net daarboven. Ongeveer 1,1 miljoen mensen hebben een inkomen dat iets hoger ligt dan het minimum, maar beschikken over weinig of geen financiële buffer. Zij vormen samen 6,4 procent van de bevolking.
We schrijven eind jaren tachtig in Amsterdam. Is het de Ten Katemarkt, in de Turkse volksmond ‘de markt van 3’, vernoemd naar tram 3, die volgens de nieuwe dienstregeling in 2026 niet meer zal bestaan? Dat weet ik niet meer. Ik herinner me alleen de onrust, rondlopende grote mensen en dat ik keihard huil.
Op zoek naar mama en papa. Maar daar komen mijn redders in nood. Twee bebrilde, oude witte oma’s met Beatrix-geföhnde kapsels, die me bij de hand nemen en op de toonbank van een kraampje plaatsen. Twee engelen die me troosten met een snoepje. ‘Niet bang zijn, mama komt zo’, zeggen ze.
En dan, niet veel later, mijn eigen moeder met mijn broertje in de kinderwagen, die met een voor die tijd karakteristieke halve hoofddoek verwilderd naar mij en naar de oudere vrouwen kijkt. Beschaamd zegt ze ‘dankjewel’ in gebroken Nederlands. En dan arriveert ook mijn stoere, besnorde vader op het toneel. Hij pakt me op en veegt mijn betraande wangen schoon. Ook hij bedankt mijn Hollandse redders in nood, die me nog een aai over de bol geven.
Die ontreddering zit vast in mijn vroegste herinneringen aan Amsterdam. Ik keer er altijd weer naar terug op momenten van intellectuele allochtone eenzaamheid in Nederland. Laatst zei iemand tijdens een paneldiscussie: ‘Tayfun, jij bent een man van de wetenschap’, en een siddering van plaatsvervangende schaamte trok door mijn lijf. Alsof ik een klassenverrader ben door onderzoek te hebben gedaan.
Dat vervreemdende gevoel komt vaker voor. Van ‘onderop’ bij de kapper, in de buurt, en niet op de minste plaats bij mijn eigen familie, waar ‘mijn succes en roem’ wel eens leiden tot de labels ‘elitair’, ‘ongelovig’ en ‘Hollander’. Maar ook vanuit de boze buitenwacht, die bijvoorbeeld mijn Turkse stem of naam aangrijpt en daaraan de eigen rancune over de multiculturele samenleving ophangt. Aantijgingen die me mijn Hamka’s chips in Geuzenveld of het boek Witte Onschuld van Gloria Wekker in de trein doen verbergen.
Het is wel onbeschofter geworden in Nederland na de moord op Pim Fortuyn
Denkend vanuit de gemengde, waarlijk multiculturele volkswijk, de Frederik Hendrikbuurt, waar ik in de jaren van onschuld ben opgegroeid, vraag ik me vaak af: waar is het toch misgegaan in Nederland? Maar meteen daarop volgt de vraag: is het überhaupt wel misgegaan? Ondanks alle paniekzaaierij vanuit Navo-bazen en noodpakketten is er geen gewapend conflict hier, rijden de bussen en metro’s, en behoren we nog steeds tot een van de rijkste landen ter wereld. Waar hebben we het over?
Het is wel onbeschofter geworden in Nederland na de moord op Pim Fortuyn. Alle remmen op ‘buitenlanders’ gingen los. Wie zich vroeger racistisch uitliet, plaatste zich in de jaren negentig nog buiten de maatschappij; nu lijkt het eerder een voorwaarde om mee te kunnen doen in politiek en media. Journalist Enis Odaci beschrijft het treffend in het Eindejaarspanel: ‘Wierd Duk, Angela de Jong en Johan Derksen maken het nieuws.’
Mijn hemel. Het wordt weer onrustig in mijn hoofd. Niet fijn om zo, 2025, het jaar dat ik vader werd, af te sluiten. Al schrijvende poept ze op mijn schoot, in volle harmonie.
Ik keer terug naar de oma’s op de markt. De multiculturele harmonie waar we al meer dan een kwart eeuw naar terugverlangen. Naar lang vervlogen tijden van witte beschaafdheid. Of is dit allemaal nostalgie naar iets wat nooit heeft bestaan?
We kennen de haters inmiddels, waar blijven de witte bondgenoten van multicultureel Nederland? D66 laat ons nog even bungelen. In 2026 weten we meer.
Komende zondag 21 december loopt Ahmed Abdillahi zijn laatste marathon tegen armoede van dit jaar. Het is zijn 25e. Op de Coolsingel in Rotterdam sluit hij daarmee een uitzonderlijk jaar af, waarin hij zichzelf tot het uiterste heeft gedreven – fysiek, mentaal en maatschappelijk.
‘Eerlijk gezegd had ik het onderschat’, vertelt Ahmed. ‘De vermoeidheid was enorm. Continu was ik moe. Maar mijn drive om het af te maken was groter dan de verleiding om op te geven.’ Het voelde alsof er een zwaard van Damocles boven zijn hoofd hing, maar dan een zelfgekozen zwaard. Media en mensen om hem heen herinnerden hem voortdurend aan de opdracht die hij zichzelf had gesteld. ‘Hoeveel marathons moet je nog?’, vroegen ze hem. De media deden dat ook. Het hele jaar stond Ahmed onder hoogspanning.
Vaak kwam ik geradbraakt thuis van mijn werk en moest ik tóch nog een trainingsrondje doen
Blessures bleven hem gelukkig bespaard, maar blaren, rugpijn en de dagelijkse vermoeidheid waren er wel. ‘Ik bezorgde daarnaast gewoon post. Vaak kwam ik geradbraakt thuis van mijn werk en moest ik tóch nog een trainingsrondje doen. Je kunt niet twee weken niets doen, anders haal je het niet.’
Armoede op de agenda
Het doel van zijn uitdaging was niet om geld in te zamelen, maar om aandacht te vragen voor armoede. ‘Mensen in mijn omgeving zeiden: begin geen fonds, dat heb je bij eerdere acties ook niet gedaan. En dat klopte.’ Toch kreeg hij meer bereik dan hij had durven dromen: interviews op radio en tv, artikelen in NRC, de Volkskrant en Runner’s World. ‘Ik ben een beetje een bekende Rotterdammer geworden. Maar dat was niet het doel.’
Ahmed wilde vooral het gesprek over armoede aanjagen. ‘De kosten van levensonderhoud in Nederland zijn gestegen door corona en de oorlog in Oekraïne. De bestaansonzekerheid is groter geworden. Veel mensen vallen tussen wal en schip door het ingewikkelde toeslagenstelsel en versnipperd beleid. Dat moet beter. Veel mensen durven nu geen toeslagen te ontvangen, omdat ze bang zijn te veel te krijgen en dat wat ze te veel krijgen straks niet meer kunnen terugbetalen.’
Mensen herkennen me nu op straat
Een toevallige ontmoeting met minister-president Dick Schoof bij de Erasmusbrug had een kans kunnen zijn om dit onderwerp te bespreken, maar Ahmed durfde hem niet aan te spreken. ‘Ik had misschien kunnen zeggen: loop een stukje met mij mee. Maar ik deed het niet. Aan de andere kant, de premier had het ook druk die dag en ik wilde mijzelf niet opdringen aan hem.’
De hardloopcommunity speelde een belangrijke rol. Veel mensen liepen stukjes met Ahmed mee, al bleven bekende Nederlanders weg. Collega’s en ex-collega’s steunden Ahmed ook, en zelfs onbekenden doneerden kleine bedragen om hem te helpen. ‘Daar ben ik dankbaar voor. Mensen herkennen me nu op straat.’
Toekomst
Na 25 marathons in één jaar is het tijd voor rust. ‘Volgend jaar neem ik een jaartje pauze. Maar ik wil wel weer meedoen aan de Rotterdam Marathon, want ze willen met mij samenwerken om jongeren met een migratieachtergrond warm te maken voor hardlopen.’
Ahmed is inmiddels 45 jaar. ‘Toen ik begon had ik geen grijs haar. Nu zie ik de eerste grijze haartjes, door de stress, haha.’ Toch smaakt de publiciteit naar meer. ‘Het was meer succes dan ik had gehoopt. En er is nog veel onzekerheid op het gebied van inkomen. Daar moeten we aandacht voor blijven vragen.’
In het interview Afrikaanse universiteit start masteropleiding in Nederland suggereert David Millar dat er een Afrikaanse wetenschap bestaat die afwijkt van de ‘westerse’. Zo degradeert hij Afrikaanse wetenschappers tot ‘ervaringsdeskundigen’, schrijft Evelyn Groenink.
De verscheidene eminente Afrikaanse wetenschappers die door de jaren heen geportretteerd zijn op het ZAM platform zouden verbaasd zijn te vernemen dat met de opening van een Amsterdamse dependance van het Ghanese Millar Institute ‘voor het eerst’ Afrikaanse kennis en wetenschap naar Nederland of het Westen zou worden gebracht. Zij, en vele andere andere Afrikaanse collega’s – zoals de vermaarde Ghanese wiskundige, wijlen Francis Allottey, of de professoren van het Africa Studies Centre in Leiden – zouden denk ik waarschijnlijk zelfs tamelijk beledigd zijn door de uitspraak van een blijkbaar aan dit instituut verbonden Doctor David Millar in jullie recente artikel. Hij beweert daarin dat er een ‘westerse wetenschap’ zou bestaan, waartegen een ‘andere’, ‘Afrikaanse’, wetenschap, waarop hij het patent lijkt te hebben, afgezet zou moeten worden.
Wetenschap is wetenschap. De vele briljante Afrikanen hebben daar door de eeuwen heen doorbrekende bijdragen aan geleverd. Die ontwikkeling bestaat al vanaf de tijd van de filosofen, technici en medici van Timboektoe en Zuid-Libië. Denk aan de irrigatiesystemen van eeuwen voor onze jaartelling in Ethiopië, de botanisten van Zuidelijk Afrika – op wier werk vele medicijnen van de farmaceutische industrie zijn gebaseerd – van de jaren tachtig, tot huidige generaties van epidemiologen en vaccinologen en technici, van Ghana tot Kenia en van Zimbabwe tot Senegal.
De vele briljante Afrikanen hebben daar door de eeuwen heen doorbrekende bijdragen aan geleverd
Het klopt dat Afrikaanse wetenschappers, meer dan westerse, hebben moeten opboksen om door te dringen tot het verwerven van een plaats in de internationale wetenschappelijke wereld. Daar heeft de Kameroenese filosoof Achille Mbembe bijvoorbeeld veel over geschreven. Maar volgens Mbembe, en niet alleen volgens hem, maakt hen dat vanuit wetenschappelijk perspectief juist extra waardevol.
Geen ‘ervaringsdeskundigen’
Het past daarom niet om, zoals David Millar doet, Afrikaanse wetenschappers te reduceren tot een stereotype van ‘ervaringsdeskundigen’ zoals in uw artikel. De dokters en botanisten van Swaziland en Zuid-Afrika, die hun carrière wijdden aan het onderzoeken van traditionele, geneeskundig-werkzame planten en kruiden, en die, vaak met succes, worstelden met vraagstukken van dosering in de jaren tachtig van de vorige eeuw zouden liggen te tollen in hun graven na het vernemen van Millars bewering dat ‘Afrikaanse kennissystemen anders’ zijn, want niet ‘meetbaar en kwantificeerbaar’.
Als ‘niet meetbare en kwantificeerbare’ wetenschap ook wetenschap zou zijn, dan zou de Gezondheidsraad in Ghana, die hard werkt om kwakzalvers en charlatans uit de medische professie te weren door rigoureuze toepassing van professionele normen haar werk wel kunnen staken. Ook hadden de inspanningen van de justitiële commissie in De Gambia niet gehoeven, die onderzocht hoeveel doden er vielen door het geheel niet kwantificeerbare self made AIDS-medicijn van dictator Yahya Jammeh. Deze Jammeh werd gelukkig door de bevolking verdreven voordat Trump en diens hoogsteigen kwakzalver ‘RFK’ (Robert F. Kennedy jr., red.) in de Verenigde Staten aan de macht kwamen, want voor dat soort allianties zou het woord ‘nachtmerrie’ nog te goed zijn geweest. Echte wetenschap heeft inmiddels in Zuid-Afrika daarentegen tot hoopvolle resultaten geleid, op het gebied van een ARV-vrije virusbehandeling voor HIV/Aids.
Ik heb het verder ook aan onze netwerkpartners in de Afrikaanse vrouwen-, homo- en mensenrechtenbeweging niet direct zelf kunnen – of durven – vragen, maar ik durf er wel iets onder te verwedden dat zij niet gecharmeerd zouden zijn van Millars uitspraken dat ‘democratie maar één regeringsvorm is’, dat ‘ook een dictatuur een rule of law’ heeft en dat ‘gelijkheid van vrouwen en mannen’ evenals ‘acceptatie van homo’s’ maar ‘westerse ideeën’ zouden zijn, die best ter discussie mogen staan. Afrikaanse feministen als Minna Salami hebben zich uitgesproken tegen ouderwetse leiders die inderdaad het liefst zouden willen dat vrouwen, of mensen – homo of niet – in het algemeen, zich braafjes op de achtergrond zouden moeten houden. De duizenden Tanzanianen die de afgelopen maanden de straat op gingen tegen de fraudulente verkiezingen van hun dictator kunnen overigens niets meer gevraagd worden, want zij zijn doodgeschoten.
Stereotyperen van Afrika en Afrikanen
Doctor Millar maakt zich schuldig aan wat ZAM’s partners in democratische netwerken in Afrika, juist bestrijden: het stereotyperen van heel Afrika en alle Afrikanen als een amorfe massa waarin iedereen dezelfde opvattingen heeft. Het is een Afrika waar geen tegenstrijdige belangen of gevechten voor sociale rechtvaardigheid zouden bestaan, kortom een Afrika van mensen die alsmaar niets hebben bereikt, zeker niets meetbaars en kwantificeerbaars.
U had hem best wat kritischer mogen ondervragen.
PS De engste push van anti-vrouwenrechten en anti-homorechten op het Afrikaanse continent komt overigens, net als de kwakzalverij van ‘RFK’, uit Amerikaansehoek.
Een drukbezochte bijeenkomst voor orthodoxe christenen op een reformatorische school in Gouda kan mogelijk een strafrechtelijk staartje krijgen. Op deze bijeenkomst zouden homofobe en islamfobe uitspraken zijn gedaan, bericht de Gelderlander.
‘Wij trekken hier de grens’, zegt Sandra Brouwer, GroenLinks-raadslid in Gouda. Net als de PvdA en de PvdD is GroenLinks in Gouda niet te spreken over de bijeenkomst. Volgens Brouwer heeft de organiserende stichting Driestar Educatief een podium geboden aan intolerantie en uitsluiting. Het is niet duidelijk of het OM in actie komt.
Maar wat werd er precies gezegd?
Oud-predikant Pieter de Vries keerde zich in felle bewoordingen tegen de lhbtiq+-beweging. Mensen die worstelen met homoseksuele gevoelens zouden daar niet aan moeten toegeven, zei hij. Ook kan hij orthodoxe christenen die geen bezwaar hebben tegen een regenboogvlag bij het stadhuis niet uitstaan. ‘Je bent dan geweldig naïef en bereid het touw te knopen waaraan je zelf en je medechristenen worden opgehangen. Of je bent zelf allang de bocht om.’
Ook Wierd Duk was van de partij. De uitgesproken Telegraaf-opiniemaker wil een conservatieve beweging oprichten, een alliantie tussen cultuurchristenen als hemzelf en orthodoxe christenen. De vijanden die deze beweging moet bestrijden zijn de islam en links.
Duk beschouwt moslims niet als loyale Nederlanders. ‘Veel nieuwkomers identificeren zich primair met de mondiale islam, ‘de umma’, en niet met de Nederlandse natie.’ Duk wees ook op de tragische dood van Lisa. Haar dood zou een gevolg zijn van immigratie. ‘Zonder open grenzen was die jongeman nooit Nederland binnengekomen en was Lisa niet vermoord.’ Verder was Duk kritisch over woke, de linkse ideologie die diversiteit en inclusie centraal stelt.
De Telegraaf-opiniemaker riep op tot weerbaarheid. ‘We moeten bereid zijn om te vechten, anders verliezen we ons land’, zei hij. ‘Misschien kom je op een gegeven moment daadwerkelijk te staan voor de verdediging van je land, omdat van alle kanten onze beschaving, cultuur en identiteit onder vuur liggen.’
Ten slotte maakte Duk een vergelijking met witte Afrikaners in Zuid-Afrika van na de afschaffing van de apartheid. ‘In zekere zin is dat een voorbode van waar wij voor komen te staan.’ In extreemrechtse kringen doen complottheorieën de ronde over de witte boerengemeenschap. Zij zouden het slachtoffer zijn van ‘genocide’ door zwarte Afrikanen.
Onze site gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën onder andere om u een optimale gebruikerservaring te bieden. Ook kunnen we hierdoor het gedrag van bezoekers vastleggen en analyseren en daardoor onze website verbeteren.
Deze website gebruikt cookies om uw gebruikservaring op deze website te verbeteren. Van deze cookies worden cookies aangemerkt als "Noodzakelijk" in uw browser bewaard, deze cookies zijn essentieel voor het functioneren van de website. Bijvoorbeeld het opslaan van uw keuze of u wel of geen cookies wilt hebben. Wij maken ook gebruik van cookies van derde partijen die ons helpen met het analyseren en begrijpen van de gebruik van deze website door u. Deze cookies worden alleen gebruikt als u daar toestemming toe geeft. U heeft ook de mogelijkheid om uzelf uit te sluiten voor deze cookies. Dit zal echter effect hebben op uw gebruikerservaring.
Noodzakelijke cookies zijn absoluut nodig voor het functioneren van de website. De cookies in deze categorie zorgen alleen voor de veiligheid en het functioneren van deze website . Deze cookies bewaren geen persoonlijke gegevens
Deze cookies zijn niet strict noodzakelijk, maar ze helpen de Kanttekening een beter beeld te krijgen van de gebruikers die langskomen en ons aan te passen aan de behoeftes van onze lezers. Hiervoor gebruiken wij tracking cookies. Bij het embedden van elementen vanuit andere websites zullen er door deze sites ook cookies worden gebruikt.
