In twintig lessen uit de geschiedenis waarschuwt Timothy Snyder voor het afglijden van democratieën en laat hij zien wat burgers daartegen kunnen doen.
Je zou Timothy Snyder een moderne Cassandra kunnen noemen: de Griekse zieneres die het onheil zag aankomen. Met één belangrijk verschil: zij werd niet geloofd, terwijl de boodschap van de Amerikaanse historicus door velen wél serieus wordt genomen. Direct na de verkiezing van Donald Trump in 2016 zette Snyder twintig lessen op een rij over wat er gebeurt wanneer een democratie onder druk komt te staan, en hoe je je daartegen kunt verzetten. Hij deelde ze op Facebook, waar ze razendsnel werden opgepikt.
Die lessen werkte hij later uit in de wereldwijde bestseller Over tirannie. In een andere editie, met confronterende illustraties van Nora Krug, bereikte het boek een nog groter publiek. In januari verschijnt bij uitgeverij Balans een pocketeditie van wat inmiddels geldt als een moderne klassieker.
Snyder schreef Over tirannie aan het begin van Trumps eerste termijn (2017–2021). De antidemocratische signalen die hij toen al herkende, zijn in Trumps tweede termijn alleen maar zichtbaarder en ingrijpender geworden.
Toch is dit volgens Snyder allerminst een moment om bij de pakken neer te zitten. We zijn misschien niet wijzer dan de Europeanen die in de twintigste eeuw hun democratie verloren aan fascisme, nazisme en communisme, maar we kénnen die geschiedenis. Juist die kennis geeft ons een voorsprong om in actie te komen, vindt Snyder. Over tirannie is dan ook relevant voor zowel de Verenigde Staten als Europa, in het licht van de opkomst van extreemrechts, en zeker ook voor Nederland, waar politici voortdurend morrelen aan de rechtsstaat en haar instituties. Een paar lessen op een rij.
Verdedig maatschappelijke instellingen
Een van Snyders centrale waarschuwingen betreft het verdedigen van maatschappelijke instellingen. De grootste vergissing is te denken dat nieuwe machthebbers instellingen als de rechtspraak niet kunnen uithollen of neutraliseren, dat kan wel degelijk. In Duitsland waren in 1933 alle belangrijke instituties al buitenspel gezet en was het land veranderd in een eenpartijstaat. Die geschiedenis echoot in hedendaagse uitspraken, zoals die van BBB-leider Caroline van der Plas, die de Raad van State blijft wegzetten als een ‘D66-bolwerk’.
Democratie werkt niet vanzelf, benadrukt Snyder. Stemmen, meedoen en betrokken blijven zijn geen loze rituelen, maar essentieel om te voorkomen dat macht zich concentreert bij één partij of één leider.
Autoritaire leiders hebben mensen nodig hebben die zonder vragen uitvoeren wat hun wordt opgedragen
Ook symbolen doen ertoe. Wen niet aan tekens van uitsluiting, maar grijp in. Snyder herinnert aan de jaren dertig, toen ‘Jood’ op winkelruiten werd gekalkt: wie zweeg, werkte mee. Ook nu duiken beladen symbolen weer op, zoals de NSB-Prinsenvlag of Nederlandse vlaggen die intimiderend boven viaducten hangen.
In zijn les over beroepsethiek benadrukt Snyder dat autoritaire leiders mensen nodig hebben die zonder vragen uitvoeren wat hun wordt opgedragen. Juist daarom is beroepsethiek cruciaal. Ambtenaren moeten verantwoordelijkheid nemen, zoals de rijksambtenaren die demonstreerden om een duidelijker standpunt van de Nederlandse overheid over Gaza af te dwingen.
Let op paramilitairen
Een andere red flag is de opkomst van paramilitaire groepen: bewapende burgers die zeggen ‘tegen het systeem’ te zijn. Let op fakkeltochten, leidersverering en het moment waarop zulke groepen samenvallen met het reguliere leger. Ook in Nederland zijn zulke signalen zichtbaar, bijvoorbeeld bij de ‘bezorgde burgers’ die afgelopen jaar langs de grens patrouilleerden om migranten tegen te houden. Geen paramilitairen, maar wel een verschijnsel dat in dit licht verontrustend is.
In de les koester onze taal verwijst Snyder naar de Duits-Joodse taalwetenschapper Victor Klemperer (1881-1960), die liet zien hoe taal een wereldbeeld kan normaliseren. Ook nu gebeurt dat, bijvoorbeeld met het spreken over een ‘asielcrisis’, terwijl het in werkelijkheid om een opvangprobleem gaat. Lees daarom niet alleen online, maar ook boeken en kwaliteitskranten, en houd je geest scherp. Daarop sluit geloof in de waarheid aan: wie de feiten opgeeft, levert uiteindelijk ook zijn vrijheid in. Leugens die als feiten worden gepresenteerd, maken de weg vrij voor beleid dat daarop voortbouwt, van vaccinmythes tot misleidende uitspraken over migratie.
Misschien wel zijn meest indringende oproep gaat over iets eenvoudigs: oogcontact maken en het gesprek aangaan. In situaties waarin het daadwerkelijk onveilig wordt, is dat een vorm van burgerschap. In totalitaire tijden weten mensen precies hoe hun buren reageren. Zodra mensen elkaar ontwijken en wegkijken, groeit de angst. Begroet elkaar, geef een hand, juist wanneer dat moeilijk wordt.
Ga de straat op
Politiek is volgens Snyder niet alleen een kwestie van woorden, maar ook van aanwezigheid. Ga de straat op, organiseer tegenmacht, wees zichtbaar. Machthebbers kunnen je minder makkelijk negeren als je er daadwerkelijk staat. Tegelijk waarschuwt hij voor het verlies van privacy: zet niet alles online. Wie weet wat jij schrijft en opzoekt, krijgt macht over je.
Vrijheid draait niet alleen om het individu, maar ook om het collectief. Sluit je aan bij organisaties die bij je passen en steun ze, ook financieel. En kijk over grenzen heen: antidemocratische krachten zijn er overal. Internationale contacten bieden afstand en nieuwe inzichten — iets wat vooruit lijkt te lopen op Snyders eigen verhuizing, of volgens sommigen vlucht, naar Canada in 2024.
Wie weet wat jij schrijft en opzoekt, krijgt macht over je
Daarnaast waarschuwt Snyder voor gevaarlijke woorden. Begrippen als ‘noodtoestand’, ‘extremisme’ en ‘terrorisme’ klinken technisch en onschuldig, maar hebben verstrekkende gevolgen. Ze worden vaak ingezet om tegenstanders te delegitimeren, zoals bij asielnoodmaatregelen of voorstellen om politieke bewegingen, zoals Antifa, als terroristisch te bestempelen. De geschiedenis laat zien hoe vaak dat misgaat.
Het maakt Over tirannie tot een boek dat juist nu urgent is. Vorige week verschenen zowel de nieuwe nationale veiligheidsstrategie van de regering-Trump als een interview met de president in Politico, wat in Europa voor onrust zorgde. Trump neemt daarin afstand van mensenrechten en internationaal recht. Europese landen zet hij neer als samenlevingen in verval; het Europese migratiebeleid noemt hij een ‘ramp’. Politieke correctheid, zegt hij, maakt Europa zwak, en onder Europese leiders zouden zich ‘enkele echt domme’ bevinden.
We zijn gewaarschuwd.
